این همه اختلاف در دقایق زندگی زهرا (س) چرا؟

ریاحین ـ نویسنده: مرحوم داود الهامی

در این که فاطمه اطهر علیها السلام بانوی بزرگ اسلام، در چه تاریخی متولد شده، میان علمای اسلام اختلاف زیاد است و به این معنی تاریخ نویسان در آن همداستان نیستند. اکثر علمای عامه تولد فاطمه علیها السلام را پنج سال پیش از بعثت نوشته‌اند و تذکره نویسان و علمای بزرگ شیعه معتقدندکه وی سال پنجم بعثت متولد شده است.

ابن سعد در «طبقات»[1] و طبری در تاریخ خود [2] و بلاذری در «أنساب الاشراف»[3] و ابن اثیر در «کامل»[4]و ابوالفرج اصفهانی در «مقاتل الطالبیین»[5]محمد بن یوسف حنفی در کتاب «نظم دُرَرالسمطین»[6]، طبری در «ذخائر العُقبی»[7]و ابن جوزی در «تذکرة الخواص»[8]و جمعی  دیگر تاریخ نخست را پذیرفته‌اند و عموما نوشته اند: «آن سالی بود که قریش خانه کعبه را می‌ساختند».

بلاذری چنین روایت کرده است:

روزی عباس بن عبدالمطلب نزد علی(ع) رفت؛علی و فاطمه علیها السلام با هم درباره این که کدام یک از دیگری به سال بزرگتر است، در گفتگو بودند. عباس  گفت: تو یا علی! چند سال پیش از ساختن کعبه متولد شدی اما دخترم زهرا سالی به دنیا آمد که قریش مشغول ساختن کعبه بودند[9].

حاکم در «مستدرک» و ابن عبدالبر در «استیعاب»یک سال بعد از بعثت و41 سال پس از ولادت پیامبر(ص) نوشته اند[10].

یعقوبی که نوعاً در بیشتر روایتها ی خود منفرد است، سال تولد فاطمه علیها السلام را همان سال بعثت پیامبر(ص) دانسته است[11].

علامه مجلسی قدس می‌نویسد:

«روزی عبدالله بن حسن بر هشام بن عبدالملک وارد شد در حالی که کلبی نیز در آن مجلس حضور داشت. هشام به عبدالله گفت: فاطمة زهرا علیها السلام چند سال عمر کرد، عبدالله در پاسخ گفت: سی سال.

سپس همین سئوال را از کلبی نمود او در جواب گفت: سی و پنج  سال. هشام رو به عبدالله نمود و گفت: آیا سخن کلبی را شنیدی؟ اطلاعات کلبی در علم انسان خوب است. عبدالله گفت: یا امیرالمومنین احوال مادر مرا از من باید پرسید و احوال مادر کلبی را از او[12].

اما اکثر علمای امامیه مانند ابن شهراشوب در «مناقب» [13]و کُلینی در «کافی»[14]و مجلسی در «بحار» [15]و علی بن عیسای اربلی در «کشف الغُمّه» [16]طبری در «دلائل الإمامة»[17] و فیض کاشانی در «وافی» [18]و گروه دیگر نوشته‌اند که فاطمه علیها السلام بعد از بعثت تولد یافت[19].

مدرک علمای شیعه احادیثی است که در این باره از ائمه اطهار علیهم السلام نقل شده است.

ابو بصیر روایت کرده که امام صادق(ع) فرمود: فاطمه در بیستم ماه جمادی الثانی در هنگامی که پیغمبر 45 ساله بود، به دنیا آمد و هشت سال با پدرش در مکه بود و ده سال در مدینه با او زندگی کرد و بعد از پدر بزرگوارش 75 روز زنده ماند و در روز سوم جمادی الثانی در سال یازدهم هجری وفات نمود[20].

حبیب سجستانی می‌گوید: از امام صادق(ع) شنیدم که می‌فرمود: فاطمه دختر محمد(ص) پنج سال بعد از بعثت رسول خدا تولد یافت و در هنگام وفات 18 سال و75 روز از عمر شریفش گذشته بود[21].

از امثال این احادیث استفاده می‌شود که تولد فاطمه علیها السلام بعد از بعثت رسول اکرم(ص) واقع شده است. صاحب کتاب «کشف الغُمّه»روایتی نقل کرده که در خود آن حدیث تناقض وجود دارد.

طبق آن حدیث امام محمد باقر(ع) فرمود: فاطمه پنج سال بعد از بعثت به دنیا آمد، در همان سالی که قریش مشغول ساختن خانه کعبه بودند و در هنگام وفات 18سال و75 روز از عمر شریفش گذشته بود[22].

در خود این حدیث تناقض است زیرا از یک طرف می‌گوید فاطمه پنج سال بعد از بعثت به دنیا آمد و در هنگام وفات 18ساله بود. از طرف دیگر می‌گوید در هنگام تولد آن حضرت، قریش مشغول ساختن کعبه بودند، در صورتی که این دو جریان قابل جمع نیستند زیرا خانه خدا پنج سال قبل از بعثت تجدید بنا شد نه بعد از بعثت.

مگر این که بگوئیم فاطمۀ زهرا علیها السلام بنا بر حادثۀ خرابی کعبه سال پنجم بعثت بود و این تعمیر و عمران غیر از تعمیر و بنا و بجا گذاشتن «حجر الأسود» است که پنج سال قبل از بعثت بود دلیل بر این گفتار همان روایتی است که صاحب «کشف الغُمّه»از امام باقر(ع) نقل کرده است و از این روایت استفاده می‌شود تعمیر کعبه به فاصلۀ ده سال دوباره انجام  یافته یکی قبل از اسلام و بعثت خاتم پیامبران و یکی پس از بعثت.

به نوشته کفعمی در «مصباح»: فاطمه علیها السلام در روز جمعه 20 جمادی الثانی سال دوم بعثت به دنیا آمد[23].

به نوشته شیخ طوسی قدس­سره در «مصباح المتهجّد» تولد وی سال اول بعثت بوده است[24].

نوشته‌های شیخ طوسی و کفعمی با قول مشهور شیعه مخالف است. چنان که می‌بینیم در بین علمای اسلام دربارۀ تاریخ تولد حضرت زهرا علیها السلام اختلاف شدیدی وجود دارد ولی از آنجائی که اهل بیت علیهم السلام تولد آن حضرت را پنج سال بعد از بعثت دانسته‌اند قولشان بر اقوال مورخان عامه مقدم است، زیرا ائمه اطهار علیهم السلام و اهل  بیت پیامبر(ص)بهتر از دیگران از تولد مادرشان خبر دارند.

البته قرائن و شواهد قابل توجه و قوی در روایات محدثان شیعه وجود دارد و نشان دهنده این است که ولادت دختر پیغمبر  پس از بعثت بوده است. چنانکه در روایات معراج، رسول خدا(ص) فرموده است: در شب معراج سیب بهشتی به من دادند و نطفه دخترم زهرا از آن سبب تکوین یافت[25].

اگر تاریخ معراج به طور دقیق معلوم بود، مشکل حل می‌شد اما باز این سئوال پیش می‌آید که معراج رسول(ص)در چه سالی بوده است؟پاسخ این سئوال نیز دقیقا معلوم نیست.

ابن سعد به روایتی آن را 18ماه پیش از هجرت به مدینه و به روایتی یک سال پیش از هجرت [26]و ابن اثیر سه سال و به روایتی یک سال پیش از هجرت دانسته است [27]در حالی که محدثان شیعه معراج را از دو سال بعد از بعثت تا شش ماه پیش از هجرت نوشته­اند و چون اختلاف روایات را دیده اند، گفته اند: این اختلاف به خاطر این است که پیامبر معراجهای متعدد داشته است[28].

استاد دکتر شهیدی در تأیید قول مشهور شیعه قراین خارجی دیگری نیز ذکر کرده است[29]. گر چه خود قبلا اظهار داشته است که:

«با همه کوششی که به کار رفته است، متاسفانه درباره سال تولد دختر پیغمبر(ص)اطلاع درست و دقیقی نمی‌توان داد»[30].

همان طور که دانشمندان شیعه و سنی در سال تولد فاطمه علیها السلام با یکدیگر اختلاف دارند، این اختلاف در سن شریفش به هنگام ازدواج و وفات نیز دیده می‌شود زیرا اگر تاریخ تولد را پنج سال قبل از بعثت بدانیم، باید بگوئیم در هنگام ازدواج 18ساله یا 19ساله بوده است ودر هنگام وفات 28 ساله یا 29ساله. اما اگر پنج  سال بعد از بعثت متولد شده باشد، باید در هنگام ازدواج در حدود 9ساله و در هنگام وفات 18ساله.

به هر حال اختلاف در اینجا نتیجۀ اختلاف در تاریخ ولادت حضرت فاطمه علیها السلام می‌باشد و اگر از قول کلینی و مجلسی و سایر علمای شیعه پیروی کنیم، باید گفت: حضرت فاطمه علیها السلام نه ساله به خانۀ شوهر رفته است. علی بن عیسی اربلی صاحب کتاب «کشف الغمّه»، می گوید: فاطمه علیها السلام هشت سال در مکه با پدرش بود و با او به مدینه حرکت کرد و ده سال هم در مدینه زندگی نمود[31].

در تاریخ وفات حضرت زهرا علیها السلام اختلاف شدیدتر است ظاهراً در این مطلب تردیدی نیست که زهرا اطهر علیها السلام در سال یازدهم هجری به سفر حجّة الوداع مشرف شد ودر اوائل سال یازدهم هجری وفات نمود. مورخان اتفاق نظر دارند که حضرت فاطمه علیها السلام بعد از پدرش کمتر از یک سال زندگی کرد اما در تعیین روز و ماه وفات، اختلاف زیادی وجود دارد. بیشتر اختلافات از اینجا ناشی شده است که آیا حضرت  زهرا علیها السلام بعد از پدرش چه مدت زنده ماند؟

در بررسی منابع شیعه و سنی و مطالعه اقوال مختلف پیرامون روز شهادت آن حضرت، صرفنظر از اعتبار و یا عدم اعتبار اسناد و اقوال مربوطه، مدت و فاصله میان شهادت حضرت فاطمه علیها السلام با رحلت پیامبر(ص)بین حداقل 40 روز حداکثر 8 ماه ذکر گردیده است[32]. و میان این دو مدت روایتهای مختلف از دو ماه تا 75روز سه ماه وشش ماه است.

فتّال نیشابوری روایت نموده که گفته اند: حضرت زهرا علیها السلام بعد از پدر چهل روز زندگی کرد[33].

ابن شهراشوب نیز در «مناقب»همین قول را از قربانی نقل کرده است. صاحب «مصباح الأنوار»از امام صادق(ع) نقل کرده که حضرت فاطمه علیها السلام بعد از پدرش 60 روز زنده بود[34].

ابن جوزی در «تذکرة الخواص»از جعفر بن محمد(ع) روایت کرده که فرموده: فاطمه علیها السلام بعد از پدرش 70 روز زندگی کرد[35].

علامه مجلسی در «بحارالأنوار»از مناقب نقل کرده که فاطمه علیها السلام 72 روز بعد از پدر زنده بود[36].

کلینی در «کافی» و طبری در «دلائل الإمامة» نوشته‌اند که فاطمه علیها السلام 75 روز بعد از رسول خدا(ص) زندگی کرد.

سید مرتضی در «عیون المعجزات»همین قول را اختیار نموده است. مدرک این قول روایتی است که از امام صادق(ع) در این باره صادر شده است امام صادق(ع) فرمود: «فاطمه75 روز بعد از رسول خدا(ص)زندگی کرد»[37].

ابوالفرج اصفهانی درکتاب«مقاتل الطالبیّین»می نویسد: «در مدت زندگی زهرا بعد از رسول خدا(ص) اختلاف است ولی از هشت ماه بیشتر و از چهل روز کمتر نبوده، لیکن قول صحیح همان است که از جعفر بن محمد(ع) روایت شده که فرمود: «زهرا علیها السلام بعد از رسول خدا(ص)سه ماه زندگی کرد»[38]. همین قول را صاحب «کشف الغمّه»از دولابی صاحب کتاب «الذرّیة الطاهرة»و ابن جوزی نیز از عمربن دینار روایت کرده اند.

از امام باقر(ع) روایت شده که فرمود: «فاطمه علیها السلام بعد از رسول خدا(ص) 95 روز زنده بود».

ابن قُتیبه در کتاب «المعارف»نوشته است: «فاطمه علیها السلام پس از پیامبر(ص)100روز زنده ماند»[39].

ابن شهراشوب در «مناقب»قول به چهار ماه را حکایت کرده است[40].

مجلسی در کتاب «بحارالأنوار »از امام محمد باقر(ع) روایت کرده که فرمود: «فاطمه علیها السلام بعد از پدر مدت شش ماه زندگی کرد. در «کشف الغمه»همین قول از «ابن شهاب »و«زُهری »و«عایشه»و«عُروة بن زبیر»نقل شده است. ابن جوزی در تذکرة الخواص یکی از اقوال را شش ماه ده روز کم می‌شمارد. بعضیها مدت و فاصله میان شهادت حضرت فاطمه علیها السلام با رحلت پیامبر اکرم(ص) را 9 ماه ذکر کرده اند. از طرف دیگر در تاریخ رحلت خود پیامبر اکرم(ص)نیز اختلاف است. مشهور بین علمای شیعه 28 ماه صفر و علمای اهل سنت 12 ربیع الاول نیز گفته شده است.

در مدت دوران عمر حضرت زهرا علیها السلام بعد از پدرش بیش از 15قول وجود دارد وقتی آنها را با اقوالی که در مورد وفات رسول خدا(ص)دیده می‌شود ضرب کنیم، احتمالات زیادی در مورد روز و ماه وفات حضرت زهرا علیها السلام حاصل می‌شود.

عجیب است که روایات هم در این باره اختلاف دارند زیرا در روایات 60روز و70روز و72روز و نصف و 75روز و 95روز و سه ماه و شش ماه گفته شده است. حل تعارض روایات معصومین هم کار آسانی نیست. البته در میان علمای شیعه دو قول 75روز و 95روز مشهور است و اگر وفات پیامبر(ص) را در 28 صفر بدانیم و روایت 75روز را با آن مقایسه کنیم، وفات حضرت زهرا علیها السلام در روز سیزدهم تا پانزدهم ماه جمادی الاول محتمل است و اگر روایت 95 روز را با آن مقایسه نمائیم، روز سوم تا پنجم ماه جمادی الثانی ممکن است روز وفات حضرت زهرا علیها السلام باشد.

مرحوم علامه مقرّم پس از تحقیقات زیاد در این باره می‌نویسد: 75 روز مختار ماست زیرا همان میان مورخان معروف است و مطابق آن روایتی از امام صادق(ع) نقل شده که کلینی در کافی، مفید در اختصاص و سید هاشم بحرانی در معالم الزُّلفی آن را نقل کرده اند[41].

برخی از علمای بزرگ شیعه چون شیخ طوسی، طبرسی، سید بن طاوس، شهید اول، کفعمی، شیخ بهائی و سید محسن امین و بعضی دیگر قول 95 روز را ترجیح داده اند[42]. با همۀ اینها فحول علما ء و محققین آنها نتوانسته‌اند در این باره اظهار نظر  قطعی کنند و جمع این اقوال پراکنده را غیر ممکن دانسته اند[43].

حالا با این اختلاف عقیده، دادن رأی  قطعی غیر ممکن است و این مسأله جداً برای شیعه و پیروان اهل بیت علیهم السلام و تمام مسلمانان بسیار مایۀ تأسف است که سال تولد و ازدواج و وفات و در نتیجه مقدار عمر یگانه دختر پیغمبرشان را درست نمی‌دانند در صورتی که ملتهای دیگر به جزئی ترین چیزی که با شخصیتهای بزرگ آنها بستگی داشته باشد، بسیار اهمیت می‌دهند. ولی متاسفانه خصوصیات و دقایق زندگی فاطمه زهرا علیها السلام  دختر پیامبر بزرگوار اسلام(ص)برای ما تاریک است، تاریخ اطلاع دقیقی از دقایق زندگی او ندارد. البته این عیب بزرگ تاریخ است و از جفای این پیر پلید، چاپلوس و نوکرمآب ترسو و طماع است که به سراغ مبغوضین نظامهای طاغوتی نمی‌رود و گویا از ثبت نام آنان وحشت دارد وآن همیشه در پیشگاه خداوندان زور و زر زانو می‌زند، معمولاً هم قهرمانان و سازندگان تاریخ از میان بندگان مظلوم و مبغوضین به زنجیر کشیده شده برخاسته‌اند و همین پیر خودپسند و اشراف پرست تا مجبور نشود به درهای کهنه و سوخته نمی‌رود. این است که تاریخ معمولا از قهرمانان خود شرمنده است و نمی‌تواند شرح حال دقیق آنان را باز گو نماید. آری این جفای تاریخ است که دقایق زندگی زهرای اطهر علیها السلام پر از ابهام است!!

منبع» کتاب قبر گمشده

 

پی نوشت:

[1] طبقات ابن سعد: ج8، ص11.

[2] تاریخ طبری: ج13، ص2434ونیز4، ص1864.

[3] انسان الأشراف: ص402.

[4] کامل ابن اثیر: ج2، ص341.

[5] مقاتل الطالبین: ص30.

[6] نظم دررالمسطین: ص175.

[7] ذخائر العُقبی: ص53.

[8] تذکرة الخواص: ص306.

[9] انساب الأشراف: ص403.

[10] الاستیعاب: ج4، ص374.

[11] تاریخ یعقوبی: ج2، ص 20.

[12] بحار الانور: ج43، ص213-215.

[13] المناقب: ج3، ص357.

[14] اصول کافی: ج1، ص458.

[15] بحارالأنوار: ج43، ص6.

[16] کشف الغُمة: ج2، ص75.

[17] دلائل الإمامة: ص10.

[18] وافی: ج1، ص173.

[19] مصباح کفعمی: ص512- روضة الواعظین: ص173.

[20] دلائل الامه: ص10.

[21] اصول کافی: ج1، ص457.

[22] کشف الغمه: ج2، ص75.

[23] به نقل بحارالأنوار: ج43، ص9.

[24] جلد 43، ص7.

[25] بحارالأنوار: ج43، ص5.

[26] طبقات ابن سعد: ج1، ص143.

[27] الکامل فی التاریخ: ج2، ص 51.

[28] محدق قمی: منتهی الآمال: ج2، ص37.

[29] شهیدی، زندگانی فاطمه زهرا علیها السلام: نوشتۀ دکتر شهیدی، ص29-26.

[30] مدرک قبل.

[31] کشف الغمة: ص 135.

[32] مقاتل الطالبیّین: 49- بحارالأنوار: ج43، ص215.

[33] روضة المتقین: ج 1، ص 181، بحارالأنوار: ج 43، ص 186.

[34] به نقل عوالم: ج11، ص533.

[35] تذکرة الخواص: ص306.

[36] بحار: ج43، ص180.

[37] اصول کافی: ج1، ص458.

[38] مقاتل الطالبیّین: ص49، طبع بیروت.

[39] االمعارف: ص 62.

[40] المناقب: ج 2، ص 112.

[41] معالم الزلفی: ص 133- کافی: ج 1، ص 458.

[42] اعیان الشیعه: ج 1, ص 319 به تفصیل اقوال را آورده است.

[43] بحارالانوار: ج 43, ص 215-216.