/ / تحقیقی در سالزاد و سن حضرت زهراء علیها السلام
ریاحین ـ فاطمه زهرا (علیهاالسلام) در بیستم جمادی‌الثانی به دنیا آمد. در زادروزش چندان اختلافی نیست؛ [دست کم در بین شیعیان بیستم جمادی‌الثانی، روز ولادت فاطمه (ع) محسوب می‌گردد.] اما در سالزاد باسعادتش اختلاف است. آنچه مسلم است بعد از خواهرانش زینب، رقیه و ام کلثوم به دنیا آمد. اما چه سالی به دنیا آمد مطلبی است که تاریخ نگاران بر آن هم‌داستان نیستند و اقوال گوناگونی در این زمینه وجود دارد.
نظریه علمای اهل سنت
1. اکثریت تاریخ نگاران و محدثان اهل سنت نظیر طبری- متوفای 310ه-. ابوالفرج اصفهانی- متوفای 356 ه-. [مقاتل الطالبین ص 30.] احمد بن حنبل- متوفای 241 ه-. ابوطلحه شافعی- متوفای 654-. [مطالب السئول ص 9.] و عده‌ای دیگر تولد فاطمه (علیهاالسلام) را پنج سال قبل از بعثت ذکر کرده‌اند و از این رو معتقدند آن حضرت هنگام رحلت حدود 28 و یا 29 سال داشت.
2. مسعودی- متوفای 345 ه- تاریخ نگار موثقی که بسیاری او را شیعه دانسته‌اند، [برخی نیز او را شیعه زیدی شمرده‌اند.] می‌نویسد: «اکثر اهل بیت و شیعیان آن‌ها قائلند که فاطمه (علیهاالسلام) هنگام رحلت 29 ساله بود. [التنبیه و الاشراف ص 250.]
نظریه علمای شیعه
3. بسیاری از علمای شیعه، نظیر کلینی- متوفای 329- در اصول کافی. [اصول کافی ج 1 ص 458.] طبری
شیعی- متوفای قرن 4 ه- در دلائل الامامه. [دلائل الامامه ص 10.] طبرسی- متوفای 548 ه- در اعلام الوری. [اعلام الوری ص 90.] مجلسی- متوفای 1110 ه- در بحارالانوار. [بحارالانوار ج 43 ص 7.] روایاتی را نقل نموده‌اند که فاطمه (علیهاالسلام) در بیستم جمادی‌الثانی سال پنجم بعثت به دنیا آمد. که با این حساب آن بانو هنگام شهادت 18 سال داشته است.
آیا به راستی فاطمه زهرا (علیهاالسلام) در 29 سالگی وفات نمود و تولدش 5 سال قبل از بعثت واقع شد؟! مگر نه این است که نطفه‌ی فاطمه (علیهاالسلام) از میوه‌ای بهشتی که در شب معراج رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از آن خورد تکوین یافت.
ارتباط سال تعمیر کعبه با تولد حضرت زهرا
4. اربلی در کشف الغمه می‌نویسد: «فاطمه (علیهاالسلام) پنج سال بعد از بعثت پیامبر (صلی الله علیه و آله) به دنیا آمد، و آن سالی بود که قریش خانه کعبه را تعمیر می‌کردند» [کشف الغمه ج 1 ص 449- بحارالانوار ج 43 ص 7] و از این رو فاطمه (علیهاالسلام) هنگام وفات 18 ساله بود.
در این روایت که اربلی آن را نقل می‌کند، سخن از سال تعمیر کعبه رفته است که بدون تردید بر اساس مستندات و قرائن تاریخی پنج سال قبل از بعثت صورت گرفته است. زیرا هنگامی که پایه‌های کعبه را چیدند و نوبت به نصب حجرالأسود رسید. قبائل عرب در اینکه افتخار نصب حجرالأسود نصیب کدام طایفه شود با هم به نزاع پرداختند به گونه‌ای که نزدیک بود، آتش نبرد خونینی بین آنان شعله‌ور شود. عاقبت به داوری محمد امین راضی شدند. و آن حضرت حجرالأسود را بر روی ردای خود نهاد و گوشه‌های آن را سران قبائل بلند کردند، آنگاه رسول خدا (ص) آن را با دست خود بلند کرد و در جای خود نهاد و با این داوری فتنه‌ها خوابید. [سیره ابن هشام ج 1 ص 209- تاریخ یعقوبی ج 2 ص 19- طبقات ج 1 ص 146- مروج الذهب ج 2 ص 272- کامل ابن اثیر ج 2 ص 45.]
بدون تردید این واقعه مربوط به قبل از بعثت است. زیرا پس از بعثت دیگر پیامبر (ص) در نظر قریش دشمن به حساب می‌آمد، ستیزها و کینه‌ها آشکار شده بود و به طور قطع به آن حضرت اجازه آن داوری معروف و نصب حجرالأسود را نمی‌دادند. بنابراین یا راوی در نقل قبل از بعثت و بعد از بعثت دچار اشتباه شده و یا اساساً روایت ضعیف و غیر قابل پذیرش است.
دو اشکال دیگر
5. از سوی دیگر اگر فاطمه زهرا (علیهاالسلام)، پنج سال بعد از بعثت به دنیا آمده باشد اشکالات دیگری نیز پیش خواهد آمد.
نخست آنکه اگر تولد وی 5 سال بعد از بعثت باشد، در هنگام ولادت او رسول خدا (ص) 45 ساله و مادرش خدیجه بنا بر مشهور 60 ساله بوده است. هر چند زادن زنی شصت ساله محال نیست اما مشکل است.
در پاسخ به این اشکال باید گفت: اولاً در سن خدیجه موقع ازدواج اختلاف است، برخی سن او را هنگام ازدواج 25 سال، برخی 28 سال، برخی 30 و برخی 35 و عده زیادی 40 سال ذکر کرده‌اند که آنچه بیش از همه شهرت دارد 40 سال است. [ر. ک: تاریخ الخمیس ج 1 ص 264- السیره الحلبیه ج 1 ص 140- البدایه و النهایه ج 2 ص 295- بحارالانوار ج 16 ص 12 و 19.]
حضرت فاطمه زهرا
ثانیاً باردار شدن زنان قریش تا سنین بالاتر از معمول امکان پذیر است. زیرا آنان در سن شصت سالگی یائسه می‌شوند.
اشکال دوم آنکه: اگر فاطمه زهرا (علیهاالسلام) پنج سال بعد از بعثت به دنیا آمده باشد، در موقع ازدواج حدود 9 سال داشته است، که باردار شدن در این سنین مشکل می‌نماید، هر چند دختران در مناطق گرمسیر از رشدی سریع‌تر برخوردارند. و امروزه نیز در بخشهائی از هندوستان در سن 10 ازدواج می‌کنند.
سخن مسعودی
بنابراین آیا می‌توان پذیرفت که فاطمه زهرا (علیهاالسلام) پنج سال بعد از بعثت به دنیا آمده، در سن 9 سالگی ازدواج نموده و در سن 18 سالگی وفات یافته است؟
پاسخ آنکه، اگر به روایاتی محکم و بدون معارض دست یافته بودیم پذیرفتن آن آسان بود اما همان‌گونه که یادآور شدیم، یکی از این روایات، تولد حضرت فاطمه (ع) را پنج سال بعد از بعثت و سال تعمیر کعبه بیان کرده است. [کشف الغمه ج 2 ص 75.] که بدون تردید تعمیر کعبه 5 سال قبل از بعثت انجام گرفت. از سوی دیگر به استناد نوشته مسعودی- متوفای 345ه- به نظر می‌رسد در قرن اول، دوم، سوم و چهارم هجری، نزد شیعیان و فرزندان فاطمه (علیهاالسلام) چنان شهرت داشته که آن حضرت در سن 29 سالگی وفات نموده است. [التنبیه و الاشراف ص 250.] که در این صورت در سن 18 یا 19 سالگی ازدواج وی صورت گرفته است.
آنچه از سخن مسعودی برمی آید این است که در بیش از هزار سال قبل و به فاصله زمانی نزدیکتر به زمان حادثه در میان شیعیان و سادات وفات فاطمه (علیهاالسلام) در سن 18 سالگی چندان مشهور و مورد قبول نبوده است.
گفتگوی عبدالله بن حسن با هشام
6. قرینه دیگری که سخن مسعودی را تایید می‌کند، گفتگوی «عبدالله بن حسن» (ع) در حضور «کلبی» دانشمند نسب شناس معروف با «هشام بن عبدالملک اموی» است.
هشام از عبدالله بن حسن سوال کرد: فاطمه زهرا (ع) چند سال عمر کرد؟
عبدالله بن حسن پاسخ گفت: سی سال.
هشام این سوال را از کلبی پرسید، و او پاسخ داد سی و پنج سال.
هشام رو به عبدالله بن حسن (ع) کرد و گفت: پاسخ کلبی را شنیدی او عالم به انساب است.
عبدالله بن حسن (ع) گفت: احوال مادر مرا از من باید پرسید و احوال مادر کلبی را از او. [بحارالانوار 3 و 4 ص 213.]
باید دقت نمود که این گفتگو در حدود سال‌های 105 تا 125 ه-. ق، صورت گرفته و عبدالله بن حسن(ع) خود نواده حضرت زهرا (علیهاالسلام) است.
سخن او با سخن مسعودی که وفات فاطمه (ع) را در 29 سالگی می‌داند اختلاف چندانی ندارد. زیرا اندک اختلاف معمولاً در سال تولد و یا وفات برای سنین اشخاص بروز می‌کند.
گفته عبدالله بن حسن (ع) و مسعودی تأییدی است بر اعتقاد اهل سنت که وفات فاطمه(علیهاالسلام) را در سن 29 سالگی می‌دانند.
بدون تردید معراج پیامبر (صلی الله علیه و آله) بعد از بعثت واقع شده است. که عده‌ای آن را اوائل بعثت. برخی 15 ماه پس از بعثت. و برخی هیجده ماه پس از بعثت. [و برخی در سال‌های دیگر ذکر کرده‌اند که چه بسا معراج پیامبر (صلی الله علیه و آله) در دفعات متعدد اتفاق افتاده باشد
تکوین نطفه فاطمه از میوه‌های بهشتی
7. آیا به راستی فاطمه زهرا (علیهاالسلام) در 29 سالگی وفات نمود و تولدش 5 سال قبل از بعثت واقع شد؟! مگر نه این است که نطفه‌ی فاطمه (علیهاالسلام) از میوه‌ای بهشتی که در شب معراج رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از آن خورد تکوین یافت. و این مطلب نه تنها در روایات شیعیان است، بلکه علمای بزرگ اهل سنت نظیر حاکم نیشابوری در مستدرک، [مستدرک حاکم نیشابوری ج 3 ص 156.] خطیب بغدادی در تاریخ بغداد، [تاریخ بغداد ج 5 ص 87] محب الدین طبری در ذخائر العقبی، [ذخائر العقبی ص 44.] ابن مغازلی در مناقب، [مناقب ابن مغازلی ص 358] ذهبی در میزان الاعتدال، [میزان الاعتدال ج 2 ص 297.] خوارزمی در مقتل [مقتل الحسین ص 64.] و عده دیگری از علمای شیعه و سنی آن را روایت کرده‌اند. [لسان المیزان ج 5 ص 160- علل الشرایع ص 72- تفسیر قمی ج 1 ص 365- کنزالعمال ج 13 ص 94- نزهة المجالس ج 2 ص 223- مجمع الزوائد ج 6 ص 202]
سال معراج
بدون تردید معراج پیامبر (صلی الله علیه و آله) بعد از بعثت واقع شده است. که عده‌ای آن را اوائل بعثت. [البدایه و النهایه ج 3 ص 108.] برخی 15 ماه پس از بعثت. [سیره مغلطه‌ای ص 27.] و برخی هیجده ماه پس از بعثت. [شرح الشفا ج 1 ص 151.] و برخی در سال‌های دیگر ذکر کرده‌اند که چه بسا معراج پیامبر (صلی الله علیه و آله) در دفعات متعدد اتفاق افتاده باشد.
در این صورت فاطمه زهرا (علیهاالسلام) چه زمانی به دنیا آمده است؟ زیرا هیچ‌یک از دو تاریخ مشهور 5 سال قبل از بعثت و 5 سال بعد از بعثت را نمی‌توان به طور قاطع به عنوان سال ولادت آن حضرت پذیرفت؟!
حضرت فاطمه زهرا
سخن یعقوبی، نظریه شیخ مفید و شیخ طوسی
8. گفته سومی نیز وجود دارد:
یعقوبی- متوفای 284 ه-. ق- تاریخ نگار موثق و بصیری که گرایش وی به تشیع معروف است می‌نویسد: «فاطمه زهرا (علیهاالسلام) هنگام وفات 23 سال داشت». [تاریخ یعقوبی ج 2 ص 115.] عده‌ای دیگر از علمای بزرگ شیعه بر همین رأی‌اند و تولد فاطمه (ع) را 20 جمادی‌الثانی سال دوم بعثت ذکر کرده‌اند آن‌ها عبارتند از:
1- شیخ مفید- متوفای 413- در کتاب حدائق الریاض. [حدائق الریاض به نقل از بحارالانوار ج 43 ص 8.]
2- شیخ طوسی- متوفای 460- در مصباح المتهجد. [مصباح المتهجد ص 732.]
3- کفعمی در کتاب مصباح. [مصباح کفعمی ص 512.]
نظریه عده‌ای دیگر از علمای اهل سنت
این گفته با نظر عده‌ای از علمای بزرگ اهل سنت نظیر:
1- بیهقی- متوفای 458 ه- در کتاب دلائل النبوه. [دلائل النبوه بیهقی مترجم ج 1 ص 217]
2- حاکم نیشابوری- متوفای 405 ه- در مستدرک. [مستدرک حاکم ج 3 ص 161]
3- خوارزمی- متوفای 568- در مقتل الحسین. [مقتل خوارزمی ج 1 ص 51]
4- محب الدین طبری- متوفای 694- در ذخائر العقبی. [ذخائر العقبی ص 26.] که تولد حضرت زهرا (علیهاالسلام) را در سن 41 سالگی پیامبر (صلی الله علیه و آله) می‌دانند تا حد زیادی مطابقت دارد. [به نظر می‌رسد سخن علمای شیعه و سنی که ولادت فاطمه را 20 جمادی‌الثانی سال دوم بعثت و یا در سن 41 سالگی پیامبر (ص) ذکر کرده‌اند کاملاً با هم مطابقت دارد زیرا پیامبر (ص) در 12 ربیع‌الاول یا 17 ربیع‌الاول عام الفیل به دنیا آمد و در ماه رجب یا رمضان آغاز چهلمین سال زندگی خود به نبوت مبعوث گردید که در هنگام بعثت 39 سال و چهار یا شش ماه از سن شریف حضرتش می‌گذشت، بنابراین در 20 جمادی‌الثانی سال دوم بعثت رسول خدا (ص) در چهل و یکمین سال زندگی‌اش بود.] در این صورت آن بانو هنگام ازدواج حدود 14 سال و هنگام رحلت 23 سال داشته است.
لازم به تذکر است، شیخ طوسی به کتابخانه و اسناد و مدارک مهمی دسترسی داشت. و در غائله‌ای که در سال 447 ه-. یعنی 13 سال قبل از وفات شیخ، در بغداد اتفاق افتاد متعصبین کتابخانه وی را که حاوی کتاب‌های بسیار مهم خطی و اسناد ارزشمندی بود به آتش کشیدند. [فقهای نامدار شیعه ص 73]
بنابراین در مسائل فقهی، فقهای بزرگوار گفته شیخ طوسی را حجت می‌دانند و برای آن اعتبار و ارزشی خاص قائلند. زیرا او به روایات و اسناد مهمی دسترسی داشته است. همان‌گونه که در مسائل فقهی گفتار او نزد علما دارای اعتبار فراوان است چه مانعی است که ما نیز سخن او را در تاریخ به همان میزان معتبر بشماریم؟ با توجه به اینکه عده‌ای از علمای بزرگ شیعه و سنی نیز با او موافقند و خدا داناتر است. به هر صورت فاطمه (علیهاالسلام) 28 ساله بود یا 29 ساله. 18 ساله بود یا 23 ساله، او دختر پیامبر (صلی الله علیه و آله) و الگوئی کامل برای جامعه اسلامی است. مهم آنست که ما از زندگی‌اش درس زندگی فراگیریم و با پیروی از راهش و هدفش خود را به کمال رسانیم و شیعه راستین او باشیم.