حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها دلیل خلقت
ریاحین ـ
در روايتى از پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله نقل شده كه فرمود:
«هنگامى كه خداى تعالى حضرت آدم ابوالبشر را آفريد و از روح خود در او بدميد، آدم به جانب راست عرش نظر افكند، آنجا پنج شبح غرقه در نور به حال سجده و ركوع مشاهده كرد، عرض كرد: خدايا! آيا قبل از آفريدن من، كسى را از خاك خلق كرده اى؟ خطاب آمد: نيافريده ام. عرض كرد: پس اين پنج شبح كه آنها را در هيئت و صورت همانند خود مى بينم چه كسانى هستند؟
خداى تعالى فرمود: اين پنج تن از نسل تو هستند، اگر آنها نبودند، تو را نمى آفريدم، نام هاى آنان را از اسامى خود مشتق كرده ام؛ اگر اين پنج تن نبودند، نه بهشت و دوزخ را مى آفريدم و نه عرش و كرسى را، نه آسمان و زمين را خلق مى كردم و نه فرشتگان و انس و جن را.
منم محمود و اين محمد است، منم عالى و اين على است، منم فاطر و اين فاطمه است، منم احسان و اين حسن است، و منم محسن و اين حسين است. به عزتم سوگند هر بشرى اگر به مقدار ذره بسيار كوچكى كينه و دشمنى هر يك از آنان را در دل داشته باشد، او را در آتش دوزخ مى افكنم.
اى آدم! اين پنج تن، برگزيدگان من هستند و نجات و هلاك هر كسى وابسته به حب و بغضى است كه نسبت به آنان دارد. اى آدم! هر وقت از من حاجتى مى خواهى، به آنان توسل كن.
پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله در ادامه سخن فرمود:
«ما پنج تن كشتى نجاتيم، هر كس با ما باشد، نجات يابد، و هر كس كه از ما روگردان شود هلاك گردد. پس هر كس حاجتى از خدا مى خواهد به وسيله ما اهل بيت عليهم السلام از حضرت حق تبارك و تعالى مسئلت نمايد.»
بيان و رفع شبهه
تفسير روايت «لَولا فاطِمَةُ لَما خَلَقْتُكُما» چيست؟
حقيقت آن است كه پنج تن مقدّس رمز خلقتند امّا خداوند به پيامبر خود مى فرمايد:
«يا أحمَدُ! لَولاكَ لَما خَلَقتُ الأفلاكَ، وَ لَولا عَلِىُّ لَما خَلَْقتُكَ، وَ لَولا فاطِمَةُ لَماخَلقْتُكما» (1).
اى احمد! اگر تو نبودى آسمان و زمين نمى آفريدم و اگر على نبود تو را نمى آفريدم و اگر فاطمه نبود شما را دو نفر نمى آفريدم.
با نگاهى به بيان آيت الله العظمى روحانى در تفسير اين حديث شريف - كه در كتاب «عوالم فاطمه الزّهراء عليها السلام» به نقل از كتاب «مجمع النّورين» فاضل مرندى و نيز از كتاب «ضياء العالمين» علّامه نباطى فتونى نياى بزرگ تر مرحوم صاحب جواهر از طرف مادر، به همين شكل نقل شده است اين گونه در مى يابيم:
دستاورد هاى پژوهش و تحقيق در سخنان علماى شيعه و دانشمندان اهل سنت و جماعت گوياى اين امر است كه سرمايه و مواد اصلى وجود ظاهرى صدّيقه طاهره فاطمه زهرا عليها السلام از موادّ اين جهان خاكى و فناپذير نيست، بلكه از بهشت پرطراوت و زيباى خدا و از بلندترين درختان و برترين ميوههاى آن است و روح ارجمند آن بانوى بزرگ نيز كه از سوى خداوند حكيم، متناسب و هماهنگ با اين جسم مبارك برگزيده شده، جزء راز ها و اسرار الهى است كه ما حقيقت آن را درنمى يابيم و نمى شناسيم. آنچه ما درباره اين موضوع در مى يابيم همان چيزى است كه از طريق روايات رسيده و نشان مى دهد كه روح تابناك فاطمه زهرا عليها السلام از فروغ عظمت و شكوه خدا آفريده شده است.
چنين مفهوم و سخنى را برخى از كتاب هاى روايى از جمله كتاب «معانى الْأخبار» از امام صادق عليه السلام و او نيز از نياى گرانقدرش سالار پيامبران خدا آورده است كه فرمود:
«خُلِقَ نِورُ فاطِمَة قَبْلَ أنْ يُخْلقَ الْأرْضُ وَ السَّماءُ» (2)
نور وجود فاطمه عليها السلام پيش از آفرينش آسمان و زمين آفريده شد!
برخى از مردم پرسيدند: اى پيامبر خدا صلى الله عليه وآله! آيا گوهر وجود فاطمه عليها السلام از انسانها نيست؟
پيامبر صلى الله عليه وآله فرمود: فاطمه عليها السلام حوريه اى است در سيماى انسان، و خدا او را پيش از آفرينش آدم و عالم و ديگر ارواح انسان ها از فروغ تابناك خود آفريد.
«فاطِمَةُ حَوْراءٌ إنْسِيّة خَلَقَهَااللّهُ عزَّ وَ جَلَّ مِن نُورِهِ قَبْلَ أنْ يُخْلَقَ آدَم» (3)
با نگرش به محتواى اين حديث شريف قدسى نه تنها هر گونه ابهام از معناى «لَوْلاكَ لَمَا خَلَقْتُ الْأَفْلاك وَ لَوْلا عَلِىٌّ لَما خَلَقْتُكَ وَ لَوْلا فاطِمَةُ لَما خَلَقْتُكُما (4)» برطرف مى شود بلكه روشن مى گردد چرا در روز رستاخيز هنگام ورود فاطمه عليها السلام به بهشت، پيامبران الهى از آدم تا ديگران به زيارت فاطمه زهرا عليها السلام مى شتابند.
اين حديث شريف همچنين دليل روشنى بر اين مطلب است كه چرا هنگامه رستاخيز، پس از برانگيخته شدن مردم و پايان حسابرسى، وقتى پيامبر صلى الله عليه وآله به سوى بهشت مى رود، تنها يك گروه - كه گروه فاطمه عليها السلام است - از ايشان پيشى مى گيرد. (5)
اما در اين باره كه آيا اين روايت از نظر فلسفى و منطقى و از ديدگاه عقلى مورد پذيرش است يا خير؟ و اينكه آيا ما را با مشكلِ فلسفى «تقدم شىء على نفسه» (6) مواجه مى كند يا خير؟ و آيا اصلا اين روايت قابل تحليل منطقى هست و آيا با برخى باور ها و عقايد مسلّم دينى ناسازگار است يا خير؛ پاسخ زير راهگشاست:
مطابق دقت عقلى و آموزه هاى درست دينى، پديد آورنده و هستى بخشِ ناچيز ترين ذرات تا بزرگ ترين كهكشان ها تنها خداى يكتاست. با اين وجود در اين حقيقت جاى ترديد نيست كه قانون جهانشمول «علّيت» در نظام هستى، اصلى است كه خِرد انسان آن را اثبات نموده، و از ضروريات عقلى مى شمارد، و همه بحث هاى عقلى و علمى نيز بر آن بنياد مى گردد.
افزون بر اين، قرآن شريف اين قانون جهانشمول عقلى و علمى را تصديق مى كند، و انسان نيز به طور طبيعى و فطرى اين اصل را درك و دريافت مى دارد كه هر پديده مادى، علّتى دارد كه آن علّت، به ظاهر باعث پيدايش آن شده است، امّا پديد آورنده هستى، تنها خداى يكتا و بى همتاست، و ذات پاك اوست كه اين قانون جهانشمول را بر كران تا كران هستى حاكم ساخته و جريان آفرينش و تدبير جهان و جهانيان را با سلسله اى از علل و اسباب مقرر فرموده است؛ چراكه: «أبى اللّهُ أنْ يُجْرِى الْأمُورَ إلّا بأسْبابها». و در كتاب منظومه، به اين اصل نظر دارد كه مى گويد:
در منطق انسان توحيدگرا، هستى بخش يا بخشنده اصلىِ وجود، همان آفريدگار و تدبيرگر شئون هستى است، و سلسله علل و اسباب و قوانين طبيعى نيز آفريده و فرمانبردار آن علت العلل هستند، امّا انسان مادى گرا، بخشنده حركت يا سلسله علل و اسباب و قوانين طبيعى را آفريدگار مى داند. (7)
با اين بيان، اشكال و محذور فلسفى مورد اشاره تنها در علت موجبه است، اما در ايجاد و پديد آوردن؛ و نه در هدف آفرينش و يا علّت نهايى ديدن وگرنه علت از معلول متأخر خواهد شد كه باطل است. پس، اشكال فلسفى «تقدّمُ الشّىء عَلى نفسه» در حديث مورد بحث پيش نمى آيد گرچه طرح كامل اين بحث فرصت و مجال گسترده ديگرى مى طلبد. (8)
با در نظر داشتن مطالب فوق، پس از آنكه پيامبر صلى الله عليه وآله، كه دارى جايگاه برترين پديده آفرينش، والاترين انسان و دليل و سبب نيك بختى بشريت و عامل دستيابى بندگان كمال جوى خدا به جايگاه والاى انسان و كمالات معنوى و زندگانى جاودانه است - و با عنايت به اين نكته ظريف كه درخشش آن وجود گرانمايه و پايندگى و پويندگى راه و رسم مترقى او نيز در گرو وجود ارجمند على و فاطمه و فرزندان معصوم آن دو وجود ارجمند عليهم السلام است، دورترين و نهايى ترين هدف آفرينش جهان و جهانيان براى انديشمندان ژرف نگر قابل درك و دريافت است به ويژه وقتى به جايگاه والاى على عليه السلام در قرآن بنگريم كه مى فرمايد: «بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ [مِنْ وِلْايَةِ عَلِىٍ] وَ إنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَه وَاللّهُ يَعْصِمُكَ مِنْ النَّاسِ إِنَّ اللّهَ لا يَهْدِى الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ» (9)
اى پيامبر! آنچه از جانب پروردگارت [در مورد ولايت على عليه السلام] به سوى تو فرو فرستاده شده است، آن را به مردم برسان؛ و اگر [چنين]نكنى پيام او را نرسانده اى؛ و [در اين راه هيچ نگرانى به دل راه مده كه] خدا تو را از [گزند] مردم نگاه مى دارد، چرا كه خدا گروه كفرگرا را راه نمى نمايد.
و نيز در مورد مقام پرفراز فاطمه عليها السلام بينديشيم و به ياد داشته باشيم كه پيامبر گرامى صلى الله عليه وآله او را نه در جايگاه دخت سرفراز خود، بلكه در مقام والاى مادر گرانقدر پدر مى خواند و از او به عنوان «أمّ أَبيْها» تعبير و تجليل مى فرمود.
بنابراين، به طور كلى وجود ارزشمند اين پنج وجود مقدس، ميوه و رهاورد پديده هاى هستى است و آنان در حقيقت هدف و غرض نهايى آفرينش افلاك هستند. (10)
--------------------------------------------------------------------------
1) الجُنّة العاصمة، ص 148، به نقل از كشف الآلى صالح بن عبدالوهّاب بن عرندس (و) مرندى؛ ملتقى البحرين، ص 14 (و) مستنبط: القطره ج1، ص،164 (و) قمى: سفينة البحار (و) نمازى: مستدرك سفينة البحار، ج 3: ص 334، حديث قدسى.
شايد در نظر نخست اين روايت احتياج به تأمّل داشته باشد؛ امّا با اندكى دقّت، لطافت تعبير به كار رفته در آن اشكار مى گردد.
همچنان كه مى دانيد كنيه حضرت زهرا عليها السلام «امّ ابيها» است. در سبب مكّنا شدن حضرتش به اين كنيه با مدد از روايتى كه از امام باقر عليه السلام نقل شده كه حضرت فرمودند ريشه درخت نبوّت زهراى اطهر عليها السلام است و يا روايتى كه ذهبى در كتاب ميزان الاعتدال (ج 1، ص234) از رسول خدا صلى الله عليه وآله نقل مى كند كه حضرت مى فرمايند: «أنَا شَجَرَةٌ وَ فاطِمَةُ أصلُها وَ عَلِىُّ لِقاحهُا وَ الحَسَنُ وَ الحُسَينُ ثَمَرُها» يعنى من درخت، فاطمه ريشه آن، على لقاح آن، و حسن و حسين ميوه آن هستند، آشكار مى گردد كه خلقت پيامبر، على، حسن و حسين عليهم السلام در عالم انوار بسته به خلقت حضرت زهرا عليها السلام بوده است.
2) معانى الْأخبار، ص 396
3) همان مدرك.
4) اگر تو نبودى، جهان را نمى آفريدم و اگر على نبود، تو را، و اگر فاطمه نبود، شما دو نفر را نمى آفريدم.
5) فضائل و مصائب حضرت زهرا عليها السلام، تألیف حضرت آيت الله العظمى روحانى (دام ظله)، ص 12
6) در اين حديث، گويى علّت از نظر رتبه يا وجود يا هر دو، بر معلول مقدّم است؛ پس، اعتبار جزء دوم از نصّ اگر صحيح باشد، باعث تقدّم پديده و همزمان و در يك لحظه باعث تأخر آن بر معلول خود مى شود، و روشن است كه تقدم پديده بر وجود خود، بهطور قطع باطل است. افزون بر آن، اگر اين حديث به طور كامل درست شمرده شود، موجب تسلسل نزولى مى گردد، كه سخنى است باطل و نادرست؛ و اگر كسى در انديشه شكستن اين حلقه تسلسل در آيد، به يك «دور» آشكار - كه در بطلان آن ترديدى نيست - برخورد مى كند.
7) فضايل و مصائب حضرت زهرا عليها السلام، تألیف حضرت آيت الله العظمى روحانى (دام ظله)، ص 17 - 19
8) همان، ص 14 و 19
9) مائده، 67.
10) فضائل و مصائب حضرت زهرا عليها السلام، تألیف حضرت آيت الله العظمى روحانى (دام ظله)، ص 15 و 16