فاطمه(س) مظهر فیض مداوم و جریان پربرکت حرکت محمدی
این جویبارهای فضیلت به هم پیوند می خورد و در سوره «کوثر» مجموعه ای دل انگیز از زیبایی ها و اصالتها را رقم می زند و آن را به عنوان، هدیه و عطیه ای الهی تقدیم رسول خاتم الأنبیاء، محمد مصطفی(ص) می کند؛ زیرا، فاطمه(س) یکی از مظاهر فیض مداوم و جریان پربرکت حرکت محمدی است که استمرار آن را با ذریه خویش تضمین کرد. در این راستا نگاهی گذرا به سوره کوثر ما را به این برکت عظیم بیش از پیش رهنمون می شود.
عرب جاهلی و ارزش دانستن فرزند پسر
این سوره که کوتاه ترین سوره قرآن کریم است، در مکه بر پیامبر اسلام(ص) نازل شد. هنگامی که دو پسر رسول خدا(ص) به نام های «عبدالله و قاسم» در مکه از دنیا رفتند(1) مشرکان فرصت طلب مکه که به شدت تحت تأثیر فرهنگ منحط دوره جاهلیت قرار داشتند و ارزش انسان را تنها در داشتن فرزند ذکور می پنداشتند، با شادی و هیجان، لب به تمسخر و طعن و شماتت آن حضرت گشودند؛ و افرادی چون عاص بن وائل، رسول خدا را «ابتر» خواندند.(2) واژه ابتر در لغت عرب به «مقطوع الذنب»؛ یعنی، دم بریده و «الذی لا عقب له»؛ یعنی، شخصی که نسلش قطع شده باشد، اطلاق می شود. اعراب جاهلیت، طبق سنت دیرینه خود برای فرزند پسر اهمیت فوق العاده ای قائل بودند و او را تداوم بخش برنامه های پدر می شمردند؛ از این رو، بدخواهان قریش می گفتند: محمد (ص) دیگر فرزند پسر ندارد تا راه او را پیش بگیرد و دین و آیینش را ترویج کند؛ بنابراین، وقتی از دنیا رفت، از جهت دین و آیینش آسوده خاطر خواهیم ماند.(3)
این تبلیغات شوم و برخوردهای ناهنجار، سخت قلب پاک رسول خدا(ص) را غمگین و مکدر نمود و همچنان ادامه پیدا کرد؛ چنان که نزدیکان و علاقه مندان آن حضرت به شدت در تنگنا قرار گرفتند تا این که قرآن به گونه ای اعجازآمیز «در سوره کوثر» به آنها پاسخ گفت و خبر داد: که دشمنان آن حضرت «ابتر» خواهند بود و برنامه های حیاتبخش اسلام و قرآن کریم هرگز قطع نخواهد شد.
سرمایه ماندگار رسول الله(ص)
بشارتی که در این سوره به رسول خدا(ص) داده شد، از یک سو ضربه ای محکم بر امیدهای دشمنان اسلام و از سوی دیگر تسلی خاطری برای آن حضرت بود که شنیدن آن لقب زشت و توطئه دشمنان فرصت طلب، قلب نازنینش را غمگین می کرد. خدای متعال بدین وسیله با (نزول سوره کوثر) پیامبرش را خشنود کرده و فرمود: «ما به تو «کوثر» (خیر و برکت فراوان) عطا کردیم؛ پس، به شکرانه این نعمت، برای پروردگارت نماز بخوان» و شتر قربانی کن. همانا، دشمن تو ابتر و مقطوع النسل است.»
به بیان روشن تر، یعنی : ای پیامبر! هرگز غمگین و محزون مباش! گرچه پسرانت را از دست داده ای؛ اما فقط فرزند پسر نیست که همواره مایه افتخار باشد و به عنوان سرمایه ماندگار مطرح شود؛ بلکه چیز دیگری نیز می تواند جایگزین آن باشد و حتی بهتر از فرزند پسر، خلاها را پر کند و کاستی ها را جبران نماید و آن، «کوثر» است که ما به تو عطا کردیم. به یقین دشمنان تو، با این که دارای پسران زیاد و نیرومندند، منقطع النسل و بی پیرو خواهند ماند و نسلشان منقرض خواهد شد.
کوثر؛ یعنی آنچه شانیت کثرت داشته باشد!
در عظمت و اهمیت این سوره همین بس که: اولاً: کوتاه ترین، و در عین حال یکی از پرمحتواترین سوره های قرآن کریم به شمار می آید. ثانیاً: ترکیبات و مفردات این سوره مانند :«انا اعطینک» ، «الکوثر»، «فصل»، «لربک»، «وانحر»، «ان شانئک» و «هوالابتر»؛ تنها در همین سوره آمده و در هیچ جای قرآن کریم تکرار نشده است. واژه «کوثر» از ریشه «کثرت» است و بر چیزی اطلاق می شود که شانیت کثرت در او باشد. علامه طبرسی در معنای لغوی «کوثر» می نویسد: « کوثر صفت مبالغه و وزن فوعل را دارد و برگرفته از کثرت است و آن عبارت از چیزی است که شایستگی زیادی را داشته باشد و منظور از آن خیر فراوان است. (4) برای کلمه «الکوثر» در این سوره بیش از بیست و پنج معنا و احتمال مطرح کرده اند(5) که از جمله آنها می توان به «چشمه ای در بهشت»، «خیر کثیر» که در منابع شیعه و سنی به چشم می خورد، اشاره کرد.قرطبی مفسر بنام اهل سنت، با وجود آن که بین این دو معنا و آیات دیگر سوره، تناسبی نمی بیند و بدان اعتراف دارد؛ اما به جهت این که برای معانی دیگر «کوثر» مویدی از روایات نیافته، همین دو معنا و احتمال را برگزیده است. (6) بیضاوی، از دیگر مفسرین اهل سنت، می گوید مراد از کوثر، زیادی فرزندان و پیروان است. خیر فراوان در این آیه به امور مختلفی از جمله: قرآن، نبوت، چشمه ای در بهشت، علما، زیادی فرزندان، حوضی در بهشت، حکمت و شفاعت تفسیر شده است. هیچ کدام از معانی یاد شده با یکدیگر منافات ندارد؛ زیرا همه بیانگر همان مضمون متعالی کوثر و خیر فراوانند.
نکته شایان توجه این است که این زیادی فرزندان و نسل پیامبر«ص» که از چشمه سار فاطمه«س» جوشیده است، در میان دیگر معانی از درخشش و جلوه بیشتری برخوردار است. چنان که شواهد و قرائن فراوانی موید آن است: از جمله شان نزول سوره. مفسران شیعه و اهل سنت در شان نزول این سوره این گونه نگاشته اند که، عاص بن وائل در مقابل یکی از درهای مسجدالحرام بنام «باب بنی السهم» با رسول خدا«ص» ملاقات کرد و با آن حضرت به گفتگو پرداخت. قریشی ها که شاهد این منظره بودند از او پرسیدند: با چه شخصی سخن می گفتی؟ او با عبارات بی شرمانه و گستاخانه گفت با «ابتر». این پاسخ به آن جهت بود که عبدالله، آخرین فرزند پسر پیامبر«ص»، زندگی را بدرود گفته بود. و عرب جاهلی کسانی را که دارای فرزند پسر نباشد «ابتر» قلمداد می کردند؛ زیرا تنها راه استمرار اهداف فرد را در وجود پسر می دانستند. در نتیجه، این شان نزول متناسب با سرزنش آنان خواهد بود.
جهان امروزبه همان مقدار نیازمند آرمانهای فاطمی است، که جامعه دیروز جاهلی
فخر رازی، از علمای اهل سنت، در این باره در تفسیر خود می نویسد:«سومین نظر در معنای «کوثر» این است که منظور از آن، فرزندان آن حضرت است و این به آن جهت است که، این سوره در رد کسانی نازل شده است که از آن حضرت به خاطر نداشتن فرزندان عیبجویی می کردند که در این صورت معنای آن این است که: خداوند به تو فرزندان و نسلی عطا می کند که در طول تاریخ برقرار خواهند ماند؛ سپس می گوید:ببین که چقدر انسان ها از اهل بیت پیامبر(ص) به شهادت رسیده اند، اما جهان همچنان شاهد رونق فزاینده آنان است، آن گاه بنگر که چه تعداد از بزرگان اندیشمند مانند امام باقر، امام صادق، امام کاظم، امام رضا(ع) و محمد نفس زکیه در میان آنها جلوه گر شده است. (7) بیضاوی، ازدیگر مفسران اهل سنت، نیز زیادی فرزندان و پیروان را در شمار معانی کوثر ذکر می کند. درمیان مفسران شیعه نیز ، علامه طبرسی(ره) درمجمع البیان و علامه طباطبایی در تفسیر گرانسنگ «المیزان» مخاطبان خود را به این معنا توجه داده اند. در تفسیر المیزان دراین باره به خوبی استدلال شده است. مکتب فاطمه(س) مجموعه ای از فضایل انسانی و منظومه ای از گلواژه های نیک زیستن است که در هسته مرکزی آن پیامبر قرارگرفته است و فرزندان معصومش، اقمار این منظومه اند. جهان امروز به همان مقدار نیازمند به آرمانهای فاطمی است، که جامعه دیروز جاهلی.
رسول مکرم اسلام(ص) مأمور می شود که به شکرانه این نعمت بزرگ، درپیشگاه باعظمت پروردگار سر تعظیم و کرنش فرود آورده، نماز بجای آورد و قربانی کند. برای «وانحر» معنای دیگری نیز در روایات شیعه و سنی به چشم می خورد. هرمعنایی که در «نحر» منظور باشد، چه قربانی کردن شتر و چه بالابردن دو دست تا روبروی گلوگاه و یا جلو آوردن روی سینه به هنگام تکبیرها نماز، همه نشانه سپاسگزاری از نعمتها ی خداوند است و نماز و نحر در صورتی می تواند اعلام سپاس باشد که فقط برای خدا و درجهت پروردگار جهان باشد.
--------------------------------------------------------------------------------
پانوشت ها
* مرکز فرهنگ و معارف قرآن
1- پیامبر(ص) در سال هشتم هجرت در مدینه نیز صاحب فرزند دیگری به نام «ابراهیم» از ماریه قبطیه شد، که قبل از اینکه به دو سالگی برسد، از دنیا رفت و وفات او قلب پاک پیامبر(ص) را آزرد.
2- ابوالحسن علی بن احمد الواحدی النیشابوری، اسباب النزول، ص307؛ جلال الدین سیوطی، الدرالمنثور، ج6، ص402، طبع دارالمعرفه.
3- حاشیه محیی الدین شیخ زاده علی تفسیر القاضی البیضاوی، ج8، ص700؛ الفتوحات الالهیه، سلیمان بن عمر شافعی، ج8، ص.418
4- مجمع البیان، ج 5، ص .548
5- جلال الدین سیوطی، الدر المنثور، ج 6، ص 403، علامه طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 20، ص .370
6- ابوعبدالله محمد بن احمد الانصاری القرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج 20، ص 218، طبع موسسه التاریخ العربی.
7- تفسیر فخر رازی، ج32، ص.124
8- المیزان، ج20، ص.371
9- بحارالانوار، ج48، ص.128.
منبع» مرکز تعلیمات اسلامی واشنگتن