دانشنامه فاطمی، معرف افکار و سبک زندگی حضرت زهرا(س) است
پژوهشگران و اساتیدی که در این دانشنامه مشغول به فعالیت شده بودند در چهار گروه حکمت، حقوق، تاریخ و سیره و همچنین حوزه اجتماعی وارد فعالیت شدند و برای انجام این تحقیق مفصل به حدود ۲۳۰۰ منبع معتبر و مستند و البته دست‌اول مراجعه کردند.
«دانشنامه فاطمی» مجموعه‌ای شش جلدی است که در طول یک دهه به منظور جمع‌آوری سبک زندگی حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها تدوین شده است. سه جلد اول این مجموعه مربوط به زندگی، فضایل و شخصیت و افکار حضرت زهرا سلام‌الله علیها است و سه جلد دیگر مسائل حقوقی و اجتماعی زن در دوران معاصر را نشان می‌دهد. برای گردآوری این مجموعه 96 نویسنده از اساتید و علمای حوزه دور هم جمع شدند و 117 مقاله علمی را چاپ و منتشر کردند.
این پروژه عظیم زیر نظر شورای علمی دانشنامه به سامان رسیده و 105 ارزیاب علمی بر آن نظارت داشته‌اند. همچنین 40 ویراستار علمی و ساختاری برای آن با پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی قم همکاری کرده‌اند. در نهایت اینکه برای تدوین و تولید «دانشنامه فاطمی» بیش از 250 نفر در مراحل مختلف، اعم از محققین، نویسندگان، ارزیابان و شورای علمی نقش داشته‌اند.
خبرگزاری تسنیم در گفت‌وگویی با حجت‌الاسلام ابوالقاسم مقیمی حاجی، رئیس پژوهشکده دانشنامه نگاری دینی، به بررسی موضوعات دانشنامه فاطمی و همچنین ضرورت‌های کار پژوهشی در حوزه سبک زندگی فاطمی پرداخته است. آن طور که این استاد حوزه توضیح می‌دهد، همه آگاه هستیم که آشنایی با شیوه و منش حضرت زهرا سلام‌الله علیها و سبک زندگی و شخصیت آن حضرت، موجب می‌شود که درس‌های مهمی در زمینه همسرداری و تربیت فرزند به دست بیاید. همه این موارد هم زمینه‌ای برای تقویت بنیان خانواده‌ها می‌شود. با این وجود در کشور ما که یک جامعه شیعه است، مشاهده می‌کنیم که هنوز هم مشکلات و ناهنجاری‌هایی در حوزه خانواده وجود دارد. به این دلیل که الگوی درستی در این زمینه به جامعه معرفی نکرده‌ایم و به اندازه‌ای که ضرورت دارد کار فرهنگی درست و دقیق در این مورد انجام نشده است.
یکی از منابع معتبر و قابل استناد در زمینه فضایل و شخصیت و افکار حضرت زهرا سلام‌الله علیها، دانشنامه فاطمی است که مورد استقبال گسترده مخاطبان قرار گرفته است. اما ظاهراً تألیف و تهیه این مجموعه شش جلدی، حدود ده سال زمان برده است. دلیل این زمان طولانی چه بود؟
برای تهیه دانشنامه فاطمی به دنبال مرجع کامل و جامعی بودیم که برای نخستین بار تولید می‌شد. مشخص است که وقتی مرجع بزرگ و کاملی برای دانشنامه در نظر بگیریم، تهیه و تدوین آن بسیار طولانی خواهد شد و مدت ده سال برای تولید آن طبیعی به نظر می‌رسد.
در عین حال برای اینکه اطلاعات ارائه شده مستند و معتبر باشند لازم بود که به منابع دست اول مراجعه می‌کردیم تا مرجعیت منابع محفوظ بماند.
کارگروه‌های دانشنامه فاطمی
پژوهشگران و اساتیدی که در این دانشنامه مشغول به فعالیت شده بودند در چهار گروه حکمت، حقوق، تاریخ و سیره و همچنین حوزه اجتماعی وارد فعالیت شدند و برای انجام این تحقیق مفصل به حدود 2300 منبع معتبر و مستند و البته دست اول مراجعه کردند.
پیشنهاد ارزنده آیت‌الله جوادی آملی
ایده تحقیق و پژوهش در این زمینه از کجا شکل گرفت؟
می‌دانیم که تا به حال پژوهشکده فرهنگ و اندیشه اسلامی فعالیت‌های زیادی را انجام داده تا رسالت‌ها و اهداف موردنظر را تحقق ببخشد. در این میان، دانشنامه فاطمی اولین محصولی نیست که این پژوهشکده ارائه داده است، بلکه تحقیقات و فعالیت‌های زیادی در این مجموعه صورت گرفته است.
ایده اصلی آغاز به فعالیت و تحقیق در زمینه اندیشه‌ها، سبک زندگی، افکار و رویکردهای حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها و همچنین پرداختن به حقوق و مسائل زنان از همان زمانی شکل گرفت که دانشنامه بزرگ امام علی علیه السلام تهیه و به جامعه ارائه شد. پیشنهاد تهیه دانشنامه فاطمی را آیت‌الله جوادی آملی ارائه داده بودند و از آنجایی که پیشنهاد ارزنده و مهمی بود، از حدود سال 1383 گروهی از استادان و محققان حوزه علمیه دور هم جمع شده و به تدوین و تحقیق در زمینه این دانشنامه مهم مشغول شدند.
ارائه اطلاعات مهم همراه با تحلیل‌های دقیق
آیا تا به حال در کشور خودمان و یا در سایر کشورها، نمونه مشابهی با دانشنامه فاطمی تألیف شده است؟
خیر. آن طور که ما تحقیقات کاملی انجام داده‌ایم با جرئت می‌توانیم اعلام کنیم که این دانشنامه با چنین ابعاد و رویکردی، نمونه مشابهی در تمام جهان اسلام ندارد. چون ما تا جایی که امکان داشت تلاش کرده‌ایم که نتیجه کار تحقیقاتی به نوعی باشد که مهم‌ترین اطلاعات همراه با تحلیل‌های خوب در این مجموعه کتاب گردآوری شود به طوری که وقتی مخاطب این دانشنامه را مطالعه می‌کند، از اینکه بخواهد به منابع دیگری مراجعه کند بی‌نیاز شود و پاسخ سؤالات خود را از همین مجموعه دریافت کند.
از طرف دیگر خوب است که به این نکته هم توجه شود که آنچه در برخی کتاب‌ها در خصوص سیره و زندگی حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها عنوان شده است، با منزلت و جایگاه آن بانوی گرامی فاصله زیادی دارد. در حالی که در این دانشنامه سعی شده این فاصله از بین برود و با مراجعه به منابع دست اول، اطلاعات دقیق و درستی از سیره و زندگی بانوی مکرم اسلام ارائه شود.
ویژگی‌های مهم دانشنامه فاطمی
اشاره کردید که این دانشنامه دارای نوعی مرجعیت علمی است که مخاطب را از مراجعه به منابع دیگر بی‌نیاز می‌کند. در کنار این نکته مهم، دانشنامه چه خصوصیات دیگری دارد که آن را از سایر منابع و کتاب‌های تألیف شده در این زمینه ممتاز می‌کند؟
اساس و پایه اصلی دانشنامه فاطمی، این است که بر اساس کار پژوهشی و علمی تهیه شده است. به طوری که دفاع عالمانه از حقایق دینی و جایگاه و شأن حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها را برای ما روشن کرده و ضرورت آن را مشخص می‌کند. به همین علت است که در دانشنامه فاطمی با بیان و شیوه‌ای عالمانه و ضمن استناد و مراجعه به منابع معتبر شیعه و اهل سنت، از رویدادهای حقیقی و تاریخی همان طوری که روی داده، دفاع کرده‌ایم.
در این زمینه از هر نوع اظهار نظر غیر مستند و یا حتی دخالت داده احساسات خودداری شده تا هر آنچه مطرح می‌شود، پایه علمی داشته باشد. به این صورت کسی نمی‌تواند اظهار کند که احساسات و یا اطلاعات غیرعلمی ارائه شده و از حق و رویدادهای حقیقی دفاعی مع‌الفارق صورت گرفته است.
از طرف دیگر تلاش شده است که مقاله‌های این دانشنامه به صورتی نوشته شوند که مخاطب به خوبی بتواند نحوه روی دادن اتفاقات و حوادث را متوجه شده و آن‌ها را با نقل‌ها و روایت‌های تاریخی و روایی به طور علمی مقایسه کند.
ویژگی دیگر دانشنامه فاطمی آن است که منظومه‌ای معرفتی در آن ارائه شده است. به این مفهوم که در میان مقاله‌های اندیشه‌ای و حکمتی کتاب تلاش شده که یک دستگاه منسجم فکری و منظومه‌ای معرفتی با محوریت رابطه انسان کامل با آفریدگار به مخاطب نشان داده شود.
واکنش مراجع عظام و اساتید بزرگ
بازخوردهایی که از انتشار دانشنامه فاطمی دریافت کردید، چگونه بود؟ به خصوص می‌خواهیم رویکرد و نحوه مواجهه دانشمندان و عالمان دینی را با این دانشنامه بدانیم.
از همان زمانی که دانشنامه منتظر شد، علما و پژوهشگران از آن استقبال کردند و آن را مورد تائید قرار دادند. حتی در میان مراجع عظام تقلید هم بازخوردهای خوبی دریافت کردیم. به طوری که به عنوان مثال آیت‌الله العظمی نوری همدانی به طور ویژه تأکید کردند که ضرورت دارد دانشنامه فاطمی به زبان‌های دیگر هم ترجمه شود تا همه مردم با هر زبانی بتوانند از آن استفاده کنند.
همچنین آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی از این دانشنامه حمایت کرده‌اند و در پیامی اعلام کردند که نظام علمی دانشنامه، قوت قلم، انصاف، کارگروهی و جامعیت علمی کتاب قابل تقدیر است. در عین حال اشاره کرده‌اند که این دانشنامه در جهان اسلام نه تنها کم نظیر، بلکه بی نظیر است.
در عین حال آیات عظام دیگر مانند صافی گلپایگانی، وحید خراسانی، جوادی آملی و سبحانی تأکید کردند که این گونه آثار و دانشنامه‌ها باید در جهان اسلام آماده و عرضه شوند.
تلاش برای معرفی حضرت زهرا سلام‌الله علیها
مشخص است که یکی از اهداف مهم تدوین و نگارش دانشنامه، تلاش برای معرفی حضرت فاطمه سلام‌الله علیها به عنوان الگوی کامل و جامع زن مسلمان بوده. در این اثر تا چه حد به این مباحث توجه کردید و به آن پرداختید؟
همان طور که اشاره کردید، هدف اصلی تولید دانشنامه، آشنایی با سیره و سبک زندگی و همچنین شخصیت حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها است تا مردم بتوانند به راحتی از آن حضرت الگو بگیرند.
به همین دلیل علاوه بر گزارش جامع از زندگی و منزلت حضرت زهرا سلام‌الله علیها، درباره سیره آن حضرت در امور اخلاقی، عبادی، معنوی، همسرداری، خانه‌داری، تربیت فرزند و امور فرهنگی، اجتماعی و سیاسی هر کدام مقاله‌ای مستقل تألیف شده است.
درواقع ما ابعاد مختلف زندگی آن حضرت را به عنوان الگوی تمام عیار زنان و مردان عالم به صورت کامل و تفکیک شده و تفصیلی در قالب مقاله‌های مختلف نشان داده‌ایم. چراکه حضرت صاحب‌الزمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در حدیثی فرموده‌اند: «برای من، دختر رسول خدا صلی‌الله علیها و آله اسوه حسنه است.» بر طبق همین حدیث بوده که در دانشنامه تأکید ویژه‌ای بر این نکته داشتیم. ب این دلیل که وقتی حضرت حجت که خود انسان کامل و معصومی است، فرموده حضرت صدیقه کبری سلام‌الله علیها اسوه حسنه من است، طبیعی است که رفتار و گفتار و سبک زندگی آن حضرت چه در امور فردی و چه در امور اجتماعی بهترین الگو برای همه بشریت باشد.
معرفی الگوی کامل
این در حالی است که امروزه کشورهای غربی همچنان برای جامعه زنان دنبال معرفی الگو مدنظر خود هستند. در حالی که با تعبیر شما آثار علمی و پژوهشی مانند دانشنامه فاطمی می‌توانند ما را در رسیدن به هدف معرفی الگوی زن برتر برای مسلمانان و حتی غیرمسلمانان یاری دهد. درست است؟
همین طور است. البته لازم است به این موضوع توجه شود که دانشنامه فاطمی تنها یک دانشنامه شیعی نیست که بگوییم فقط شیعیان می‌توانند از آن استفاده کنند و یا بهره ببرند. چون در آن هم از منابع شیعی و هم از منابع اهل سنت استفاده شده است.
از سوی دیگر ضرورت دارد که به این نکته هم دقت شود و از یاد نبریم که حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها برای علمای اهل سنت نیز مورد احترام هستند. به طوری که زمانی همایشی با عنوان «فاطمه سلام‌الله علیها محور وحدت» در عراق برگزار شد. این همایش که بیشتر افراد اهل سنت از کشورهای مختلف در آن صحبت می‌کردند نشان می‌داد که آن حضرت برای اهل سنت نیز الگو هستند. جالب اینکه افراد مسیحی هم در سمینار حضور داشتند. یعنی آن‌ها هم وقتی با مقام علمی، ملکوتی و اخلاقی حضرت فاطمه سلام‌الله علیها آشنا می‌شوند آن حضرت را همچون حضرت مریم سلام‌الله علیها به عنوان یک قدیس قبول دارند.
راهکاری برای حل ناهنجاری‌ها در حوزه خانواده
درست است که برای تهیه و تألیف دانشنامه فاطمی تلاش زیادی صورت گرفته است. اما هنوز هم وقتی به آمار بالای ناهنجاری‌ها در خانواده‌ها نگاه می‌کنیم، متوجه می‌شویم که گویی کار درست و دقیقی در حوزه خانواده و زنان صورت نگرفته است. سؤال اینجاست که وقتی حضرت فاطمه سلام‌الله علیها می‌تواند برای غیرمسلمانان یک الگو به شمار آید، چرا ما آن طور که باید و شاید الگوی زنان عالم را به جامعه معرفی نمی‌کنیم؟
همین طور است. همه آگاه هستیم که آشنایی با شیوه و منش حضرت زهرا سلام‌الله علیها و سبک زندگی و شخصیت آن حضرت، موجب می‌شود که درس‌های مهمی در زمینه همسرداری و تربیت فرزند به دست بیاید. همه این موارد هم زمینه‌ای برای تقویت بنیان خانواده‌ها می‌شود.
با این وجود در کشور ما که یک جامعه شیعه است، مشاهده می‌کنیم که هنوز هم مشکلات و ناهنجاری‌هایی در حوزه خانواده وجود دارد. به این دلیل که الگوی درستی در این زمینه به جامعه معرفی نکرده‌ایم و به اندازه‌ای که ضرورت دارد کار فرهنگی درست و دقیق در این مورد انجام نشده است.
امکان دارد دسته‌ای از مشکلات موجود در این رابطه به ضعیف بودن فعالیت‌های فرهنگی و به خصوص اطلاع‌رسانی درست از سیره و سبک زندگی دینی مربوط باشد. برای اینکه بنیان خانواده‌ها را محکم کنیم لازم بود که تمام افراد جامعه به ویژه زنان و دختران را به طور دقیق، درست و کاملی با ابعاد الگویی حضرت زهرا سلام‌الله علیها آشنا می‌کردیم. بر همین اساس ضرورت دارد زمینه آشنایی همه مردم و نه فقط قشر مذهبی را با سیره آن حضرت فراهم کنیم تا همه از آموزه‌های زندگی ایشان بهره‌مند شوند.
با این توضیحات، آیا همه مردم از هر قشر و سطح دانشی می‌توانند از دانشنامه فاطمی استفاده کنند؟
این دانشنامه به عنوان کتابی جامع و منبعی ارزنده ویژه پژوهشگران و علاقه‌مندان به تحقیق در حوزه سبک زندگی فاطمی تهیه شده است. برای اینکه عموم مردم بتوانند از آن استفاده کنند، لازم است که افرادی وارد فعالیت شوند و بر طبق همین مجلدات و منابع معتبر و ارزشمندی که در آن ارائه شده، محتوای غنی و قابل درک برای مردم تهیه کنند تا همه مردم و به خصوص نسل جوان ما بتوانند از آن استفاده کنند.
در عین حال در کنار چنین فعالیت‌هایی با استفاده هوشمندانه از ابزارهای رسانه‌ای روز مانند سینما و سریال‌های تلویزیونی هم می‌توان سیره همسرداری، خانه‌داری، تقسیم وظایف و مسئولیت‌پذیری زن و شوهر را مورد توجه قرار داد.
موضوعات مورد بررسی در دانشنامه فاطمی
می‌دانیم که دانشنامه در شش جلد تدوین شده است. وجه تمایز این جلدها چیست و هر کدام به چه موضوعاتی می‌پردازد؟
برای آنکه مخاطب در استفاده از دانشنامه دچار سردرگمی نشود و مطالب درست و طبقه‌بندی‌شده ارائه شوند، هر کدام از جلدهای دانشنامه فاطمی به یکی از موضوعات زندگی حضرت فاطمه سلام‌الله علیها اختصاص پیدا کرده است. موضوعاتی مثل حوادث دوران حیات، فضایل، ویژگی‌ها، معارف فاطمی، رویکرد اجتماعی و حقوقی و غیره در این جلدها مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
سه جلد اول این مجموعه مربوط به زندگی، فضایل و شخصیت و افکار حضرت زهرا سلام‌الله علیها است و سه جلد دیگر مسائل حقوقی و اجتماعی زن در دوران معاصر را نشان می‌دهد.
در جلدهای 3، 4 و 6 دانشنامه دو موضوع خیلی جدی مورد توجه قرار گرفته است. اول در بحث زن و خانواده، مسئولیت زن و شخصیت اجتماعی و خانوادگی او و اینکه چه نقشی می‌تواند داشته باشد. دوم هم درباره اینکه آیا زن و مرد در مقام معنوی و اخلاقی مساوی‌اند و نقش و کارکردهایشان باید مشابه باشد یا خیر.
آیا در این موضوعات به تساوی و تشابه حقوق زن و مرد هم اشاره شده است؟
جای تأسف است که امروزه خلطی میان تساوی و تشابه حقوق و تکالیف زن و مرد به وجود آمده است. عده‌ای فکر می‌کنند زن به عنوان یک انسان که ارزش مساوی با مرد دارد باید همان وظایف و تکالیف مشابه مرد را داشته باشد در حالی که این طور نیست.
البته درست است که از نظر الهی ملاک‌های انسانی و معنوی و اخلاقی مطرح است و در این زمینه زن و مرد با هم مساوی‌اند و هر دو می‌توانند به مدارج بالا دست پیدا کنند، اما نباید این موضوع این گونه تلقی شود که زن و مرد در درون خانواده و مدیریت اجتماع الزاماً نقش مشابه و مساوی دارند. بلکه منطق این است که زن و مرد می‌توانند به عنوان مکمل هر کدام بخشی از مسئولیت را عهده‌دار شده و همدیگر را در زندگی سعادتمند تکمیل کنند.
امروزه کارهای فرهنگی و اجتماعی و ایثارگری حضرت زهرا سلام‌الله علیها باید به عنوان الگو مورد توجه و اهتمام باشد. ما موارد متعددی از ایثار آن حضرت چه در درون خانه و خانواده و چه در رابطه با همسایگان و شهروندان و محیط سیاسی و اجتماعی سراغ داریم.
اکنون یکی از عوامل جدی طلاق در جامعه، وجود تعارضات بر اساس تلقی غلط از مسئولیت زن و مرد و دیگری نبود روحیه ایثار و گذشت در روابط خانوادگی و اجتماعی است. وقتی فرهنگ گذشت کنار گذاشته شود افراد با کوچک‌ترین تنش و تعارضی فقط دنبال منافع خود هستند و این منجر به اختلال و تعارضات می‌شود.