خانه حضرت زهرا(س) که خلیفه دوم دستور به سوزاندن آن دادکجاواقع شده بود؟

ریاحین ـ عده ای برای تبرئه کردن خلیفه دوم از ارتکاب جریان هولناک سوزاندن خانه حضرت زهرا سلام الله علیها به توجیهاتی بی اساس دست زده اند و می گویند: خانه فاطمه زهرا سلام الله علیها و همسران پیامبر متصل به مسجد بوده و با توجه به اینکه سقف این خانه ها با شاخه‏هاى خشک و قابل اشتعال خرما پوشانده شده بودند و آتش زدن یکى از این حجرات به مفهوم آتش زدن همه آنها و سوزاندن مسجد و قبر رسول خدا صلى الله علیه و آله بود بنابراین قابل تصوّر نیست که عمر بن خطاب دستور به احراق بیت دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله داده باشد.

جواب: براساس شواهد تاریخى، امام علی علیه السلام علاوه بر منزلی که متصل به مسجد نبوی صلی الله علیه و آله بوده، خانۀ دیگری نیز داشته اند. این خانه در انتهای کوچه ای که به بقیع منتهی می شده قرار داشته و تمام جریانات بعد از وفات رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله در این مکان صورت گرفته است و عدم توجه به این امر باعث شده است که برخی با ملاحظه نکاتی حمله به خانۀ آنحضرت را زیر سؤال ببرند.

فضل ابن روزبهان[1]یکی از این افراد است. وی از آنجا که مى‏خواهد حوادث پس از رحلت رسول خدا صلى الله علیه و آله را انکار و یا توجیه نماید، آن عدّه از مورخان اهل سنّت را که موضوع تهاجم و دستور احراق را نقل نموده‏اند مورد حمله قرار داده و پس از آنکه شیعیان را شدیداً مورد نکوهش قرار می دهد، مى‏گوید چگونه مى‏توان گفت که عمر بن خطاب چنین تصمیمى را اتخاذ نموده باشد و دستور به احراق بیت دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله داده باشد، در حالی که از طرفى این بیت متصل به مسجد و قبر رسول خدا صلى الله علیه و آله و حجرات همسران آن حضرت بوده و از طرف دیگر سقف آنها را شاخه‏هاى خشک و قابل اشتعال و احتراق تشکیل مى‏داده و آتش زدن به یکى از این حجرات به مفهوم آتش زدن به همه آنها و سوزاندن خانه فاطمه سلام الله علیها سوزاندن مسجد وقبر رسول خدا صلى الله علیه و آله خواهد بود و قابل تصوّر نیست عمر بن خطاب چنین تصمیمى بگیرد و خود را در معرض اعتراض و مورد نکوهش مردم قرار بدهد و این با کیاست و سیاست او و هر شخص دیگری سازگار نمى‏باشد.[2]

بیان شواهد تاریخی بر وجود خانه ای غیر از خانه چسبیده به مسجد برای علی علیه السلام[3]

1) ابن شبه قدیمترین مدینه‏شناس در این مورد مى‏گوید:

«واتخذ علی بن ابی‏طالب بالمدینة دارین احدایهما دخلت فی مسجد رسول‏اللَّه صلى الله علیه و آله و هی منزل فاطمة بنت رسول‏اللَّه التی تسکن فیها و الأخرى دار علی التی بالبقیع و هی بأیدى ولد على على حوزالصدقة»؛[4]على بن ابى‏طالب براى خود در مدینه دو خانه اختیار کرده بود؛ یکى همان خانه‏اى است که در داخل مسجد قرار گرفت و آن همان خانه فاطمه دختر رسول خداست که در آن سکونت مى‏فرمود و دیگرى خانه‏اى است که در کنار بقیع واقع شده بود و این خانه جزو موقوفات آن حضرت و در دست فرزندان او بود.

 

2) ابن نجار (متوفاى 643 ه. ق.) از سعید بن جبیر نقل مى‏کند که:

«رأیت قبر الحسن بن علی بن ابی‏طالب فى فم الزقاق الّذى بین دار نبیة(بن وهب) و بین دار علی بن ابی‏طالب»؛[5] قبر حسن بن على را در اول کوچه‏اى که در میان خانه نبیه و خانه على بن ابى‏طالب قرار دارد، مشاهده نمودم.[6]

3) در مورد تخریب بیت فاطمه علیها السلام آمده است که حسن بن حسن و همسرش فاطمه بنت الحسین چون مجبور به ترک حجره فاطمه شدند، این حجره را ترک نموده و به خانه على بن ابى‏طالب منتقل شدند. (فخرجوا منه حتّى أتو دار علی نهاراً)[7]

4) سهیلى متوفاى 581 ه در مورد عبید اللَّه بن عدى[8]مى‏گوید: «وله دار بالمدینة عند دار علی بن أبی‏طالب»؛[9] او در مدینه خانه‏اى داشت که در جوار خانه على بن ابى‏طالب قرار گرفته بود.

و مى‏دانیم منظور هم جوار بودن با خانه‏اى که در کنار مسجد به امیرمؤمنان علیه السلام تعلّق داشت نمى‏باشد؛ زیرا همسایگان این خانه فقط رسول خدا صلى الله علیه و آله و همسران آن حضرت بود.

5) سمهودى آنجا که نظرات مدینه‏شناسان را درباره بیت الاحزان نقل مى‏کند مى‏گوید: «وأظنّه فی موضع دار علی بن أبی‏طالب الذی اتّخذه بالبقیع»؛[10]به گمان من بیت الاحزان در محلّ همان خانه متعلّق به علی بن أبی‏طالب واقع است که در کنار بقیع ساخته بود.

 

گفتنى است که ما گرچه، نظریه سمهودى را درباره محلّ بیت الاحزان صحیح نمى‏دانیم بلکه معتقدیم که بیت الاحزان از اول بناى مستقلی بوده نه بیت متعلق به امیر مؤمنان علیه السلام. ولى به هر حال از مجموع این نظرات و از این متون تاریخى و مشابه آنها معلوم مى‏شود که امام علی علیه السلام در مدینه غیر از خانه‏اى که در کنار مسجد قرار داشت، داراى خانه دیگر هم بوده که در نزدیکى بقیع و در کنار منازل مهاجرین و به اصطلاح در محله مهاجر نشین مدینه قرار گرفته بود که مانند چاه‏ها و باغات جزو موقوفات آن حضرت گردید.[11]حوادثى که در این خانه واقع شدبه عقیده نگارنده[12]، حوادث مهم تاریخى ای که بلافاصله پس از رحلت جانگداز رسول خدا صلى الله علیه و آله یکى پس از دیگرى به وقوع پیوسته است همه آنها در این منزل بوده نه در بیتى که در کنار مسجد بود.

اجتماع عدّه‏اى از مهاجرین و انصار در مخالفت با بیعت ابوبکر، هجوم به خانه امیرمؤمنان و سوق دادن آن حضرت و همچنین حرکت حضرت زهرا علیها السلام به سوى مسجد، دوران نقاهت آن حضرت، ملاقات‏ها و حوادثى که در این دوران اتفاق افتاده و همچنین مراسم تجهیز و تشییع آن بانوى مخدّره مربوط به این منزل بوده و در این خانه واقع شده است که علاوه بر اعتبار عقلى، شواهد و قرائن تاریخى و چگونگى وقوع این حوادث این نظریه را تأیید مى‏کند. و براى اهمیت این موضوع به نقل بعضى از این شواهد تاریخى مى‏پردازیم.[13]

 

شاهد و قرینه اول:

متن تعبیرات عده‏اى از مورخان درباره اجتماع گروهى از مخالفین جریان سقیفه در منزل امیرمؤمنان مى‏باشد از جمله طبرى مى‏گوید: «أتى عمر بن الخطاب منزل علیّ وفیه طلحه والزّبیر ورجال من المهاجرین».[14]

ابن قتیبه مى‏گوید: «ان أبابکر تفقّد قوماً تخلفوا عن بیعة أبی‏بکر عند علی کرم اللَّه وجهه».[15]

یعقوبى مى‏گوید: «وبلغ أبابکر وعمر ان جملةً من المهاجرین والأنصار قد اجتمعوا مع علی بن ابی‏طالب فی منزل فاطمة بنت رسول اللَّه».[16]

ابن ابى الحدید مى‏گوید: «ان قیس بن شمّاس ... کان مع الجماعة الذین دخلوا بیت فاطمة ... وکان فی البیت ناسٌ کثیر».[17]

علامه حلّى مى‏گوید «طلب عمر احراق بیت امیرالمؤمنین وفیه امیرالمؤمنین وفاطمه وابناهما وجماعة من بنى هاشم».[18]

این تعبیرات مختلف و اجتماع قوم، ناس کثیر، جماعة و جملةٌ من المهاجرین و الانصار دلیل بر این است که آنان در فضایى بزرگتر از فضاى حجره فاطمه علیها السلام اجتماع کرده بودند فضائى که حضرت زهرا و فضه و حسنین نیز در آنجا حضور داشتند.

قرینه دوّم:

تعبیراتى است که در سوق دادن امیرمؤمنان به سوى مسجد بکار رفته است از جمله: «واجتمع النّاس ینظرون الیه وامتلأت شوارع المدینة بالرجال»؛[19]به هنگام‏ جلب امیرمؤمنان علیه السلام به سوى مسجد کوچه‏هاى مدینه مملوّ از مردم بود که به آن صحنه تماشا مى‏کردند.

قرینه سوّم:

در تعبیراتى در مورد حرکت حضرت زهرا علیها السلام به سوى مسجد چنین آمده است «لمّا بَلَغ فاطمة إجماع أبی‏بکر على منعها فدک لاثت خمارها على رأسها واشتملت بجلبابها و أقبلت فی لُمَةٍ من حفدتها ونساء قومها ...»؛[20]

و در تعبیر دیگر آمده است: «واجتمع معها نساء کثیر من الهاشمیات و غیرهنّ»؛[21]

و باز در تعبیر دیگر آمده است «ولم تبق من بنى هاشم أمرئة الا خرجت معها»؛[22]

این حرکت و حضور- لمّة- تعدادى از بانوان به همراه حضرت زهراسلام الله علیها که در واقع یک حرکت سیاسى و راه‏پیمائى آرام بر ضد شرائط موجود بود بدون وجود فاصله از منزل آن بانو تا مسجد متصور نیست و ترسیم این حرکت دسته‏جمعى در فاصله چند قدمى در میان حجره آن حضرت و مسجد بعید به نظر مى‏رسد.

 

قرینه چهارم:

چگونگى اطلاع یافتن امیر المؤمنین علیه السلام:

در یک روایت مفصّل که دوران عارضه و وفات و تجهیز حضرت زهرا علیها السلام نقل شده است چنین آمده است پس از آنکه آن مخدّره از دنیا رفت حسنین وارد منزل شدند و چون از ارتحال مادرشان مطلع گردیدند اسماء عرض کرد اى نور دیدگان رسول خدا صلی الله علیه و آله هرچه سریعتر خبر فوت مادرتان را در مسجد به اطلاع پدرتان برسانید. آن دوبزرگوار حرکت کردند و چون به نزدیکى مسجد رسیدند و صدایشان به گریه بلند شد صحابه از مسجد بیرون آمدند و علت گریه آن دو را جویا شدند آنان پاسخ دادند مگر نمى‏دانید که مادر ما از دنیا رفته است در اینجا بود که امیرالمومنین علیه السلام بى‏اختیار به روى زمین افتاد ... «فقالا لا أو لیس قد ماتت أمنّا فاطمة قال: فوقع علىٌّ على وجهه ...».[23]

اگر وفات آن مخدّره در بیت و حجره اولى و در کنار مسجد اتفاق می افتاد نیازى به حرکت حسنین و طى فاصله نبود بلکه امیرمؤمنان با کوچکترین گریه در میان حجره از وقوع حادثه مطلع مى‏گردید.

 

قرینۀ پنجم :

مراسم تشییع پیکر حضرت زهرا علیها السلام‏:

در این مراسم دو موضوع قابل توجه است یکى اظهار نگرانى آن حضرت از وضع تابوت‏هاى مکشوف و متعارف آن روز و در نهایت آماده‏سازى تابوتى داراى پوشش همانند هودج[24] و استفاده نمودن از آن و تشییع و انتقال پیکر آن حضرت از محلى به محل دیگر و موضوع دوّم دفن شدن آن حضرت در حجره خویش که مضمون روایات شش تن از ائمه علیهم السلام و گفتار علما و دانشمندان شیعه و دلائل دیگر قویّاً مؤید آن است که پیکر مطهر دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله در جوار قبر آن حضرت دفن شده است.

با در نظر گرفتن این دو جهت طبعاً این سؤال پیش مى‏آید که اگر آن حضرت در حجره خویش و در کنار مسجد از دنیا رفته است و در همان حجره هم دفن شده است آماده‏سازى تابوت براى چه بوده و تشییع پیکر آن بانو چگونه انجام گرفته است و این قرینه و شاهد دیگرى است بر اینکه ارتحال آن بزرگوار مانند حوادث دیگر در خانۀ دورتری از خانه اولى واقع شده است و حوادث بعد از رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در این خانه اتفاق افتاده است.

 

 

--------------------------------------------------------------------------------

[1]. فضل بن روزبهان از بزرگان علماى شافعیه در عصر خود حکیم عارف، محدّث شاعر و ادیب داراى تألیفات متعدّد مشهورترین آنها ردّ بر نهج الحقّ علّامه حلّى است به نام ابطال نهج الباطل که در سال 909 آن را تألیف نموده و مرحوم قاضى نور اللَّه شوشترى شهید در سال 1019 احقاق الحقّ را در پاسخ آن نگاشته و در قرن اخیر مرحوم آیة اللَّه شیخ محمّد حسن مظفّر پاسخ دیگرى بر آن نگاشته به نام دلائل الصدق و در سه جلد چاپ شده است.

[2] . دلائل الصدق، ج 3، ص 46.

[3] .رک کتاب تاریخ حرم ائمه بقیع، تالیف مرحوم حجة الاسلام و المسلمین« محمد صادق نجمی» با تغییرات.

 

[4] . به نقل سمهودى در وفاءالوفا، ج 2، ص59. على رغم دقّت نظر و صداقت و امانت در نقل سمهودى، که زبانزد مورّخان است، این‏مطلب راکه وى از ابن شبه نقل نموده است در نسخه چهار جلدى- که از تاریخ ابن شبه در اختیار ماست- با بررسى مکرر به دست نیامد و دلیل آن همان است که مصحح این کتاب در صفحات اول آن تذکر داده است که نسخه موجود در اختیار وى از نظر خط غیرخوانا و در مطالب و صفحاتش سقط فراوان وجود داشته است.

[5] . اخبار المدینه، ج 1، ص 54.

[6] .«در جستجوی متون به متن تاریخ مدینه ابن نجار دست نیافتم و در برخی کتب تاریخی دیگر به جای دار علی، دار عقیل آمده است».ذخایر العقبی، ص141.

[7] . وفاء الوفا، ج 2، ص90،دارالکتب العلمیة. او خواهر زاده عثمان بن عفان است. در اواخر دوران حیات رسول خدا صلى الله علیه و آله متولّد و در سال 90 ه وفات‏نموده است

[8] . او خواهر زاده عثمان بن عفان است. در اواخر دوران حیات رسول خدا صلى الله علیه و آله متولّد و در سال 90 ه وفات‏نموده است

[9]. الروض الأنف، ج 3، ص 162؛ تاریخ مدینة دمشق، ابن عساکر، ج38،ص49.

[10] .وفاء الوفا، ج 3، ص 103، دارالکتب العلمیة.

[11]. از جملات این وقف‏نامه است:« وإنّه یقوم على ذلک حسن بن علی ... وإن حدث بحسن حدث وحسین حیّ فإنّه إلى حسین بن علی وإنّ حسین بن علی یفعل مثل الذی أمرت به حسناً ...».

[12]. محمد صادق نجمی.

[13] .حادثه هجوم به خانه فاطمه زهرا و دستور احراق باب آن حضرت در کتب تاریخى اهل سنّت از جمله‏در منابع زیر آمده است:تاریخ طبرى، حوادث سال 11 هجرى؛ الإمامة والسیاسه، ج 1، ص 11؛ عقد الفرید، چاپ مصر، ج 3، ص 64؛ تاریخ یعقوبى، ج 2، ص 126؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحدید، ج 2، ص 45 و 46 و 56 و 57.

[14]. تاریخ الطبری، ج2،ص443،موسسة الاعلمی.

[15]. الإمامة والسیاسة،ج1،ص19،موسسة الحلبی.

[16] .تاریخ یعقوبى،ج2،ص126،دار صاد.

[17] .شرح نهج البلاغه ،ج6،ص48،دار احیاء الکتب العربیة.

[18]. نهج الحق 271.

[19]. شرح نهج البلاغه 16، 211و..

[20] .شرح نهج البلاغه 6،ص 49.

[21] .مأساة الزهرا،ج 2،177.

[22]. کشف الغمّه،ج، 2،ص 123 ؛بحار الانوار ،ج43،ص187.

[23] .شرح نهج البلاغة، ج6،ص49 .

[24]. تاریخ المدینة،ج1،ص108؛ اسد الغابة،ج7،ص226.