گوشه ای از بیانات آسمانی زهرای مرضیه سلام الله علیها
ریاحین ـ
• اشاره
سوم جمادی الثانی، سال روز شهادت یادگار پیامبر، همسر فداکار امیرمؤمنان علیهالسلام و مادر مهربان یازده ستاره فروزان آسمان ولایت و امامت، کوثر قرآن کریم، حضرت زهرای مرضیه علیهاالسلام است. همو که در دوران کوتاه حیات خود منشأ برکات فراوانی برای اسلام و مسلمانان شد. فاطمه علیهاالسلام عمر کوتاه خود را در دفاع از حریم پیامبر اسلام صلیاللهعلیهوآله، ترویج و نشر افکار محمدی، دفاع از ولایت و تربیت فرزندان معصوم صرف کرد.
• زیارت
زیارت حضرت زهرای مرضیه علیهاالسلام همانند سایر معصومان از فضیلت فراوانی برخوردار است. زیارتهای گوناگونی نیز برای این بانوی مجلله اسلام وارد شده است. در قسمتی از زیارت حضرت، ایشان را مخاطب قرار داده و میگوییم: «سلام بر تو ای دختر رسول خدا! سلام بر تو ای بانوی زنان جهانیان! سلام بر تو ای همسر ولی خدا! من شهادت میدهم که کسی که تو را خوشحال کند، رسول اکرم صلیاللهعلیهوآله را خوشحال کرده و هر کس بر تو ستم کنند، به رسول خدا صلیاللهعلیهوآله ستم کرده است.
ای بانوی من! من به تو و پدرت و همسرت و امامان از فرزندانت اعتقاد داشته، به ولایت آنها ایمان دارم. به فرمانبرداری از آنان ملتزم هستم. خدایا رحمت خود را بر فاطمه علیهاالسلام فرو فرست؛ رحمتی که مقام او را در نزد تو بالا ببرد»1.
• فریاد یک انقلاب
حضرت زهرا علیهاالسلام پس از وفات پدربزرگوار خود نود و پنج روز زنده بود. او بیشتر این مدت را از دوری پدر و غربت و مظلومیت امیرمؤمنان علیهالسلام در رنج بود.تا آن جا که دوبار کاسه صبرش لبریز شد و به ایراد خطبهای آتشین پرداخت. یکی از این خطبهها، در مسجد پیامبر اسلام صلیاللهعلیهوآله و در برابر جمع فراوانی از مردم مدینه ایراد شد که بهت و حیرت حاضران را برانگیخت2.
امروزه نیز دانشمندان و ادیبان به فصاحت و بلاغت و شیوایی گفتار حضرت اعتراف کرده، به عجز و ناتوانی انسان عادی از چنین سخنرانی اقرار میکنند. خطبه دوم حضرت زهرا علیهاالسلام در منزل خود حضرت و در جمع زنان انصار و مهاجر بود. این خطبه چنان تحولی را در حاضران ایجاد کرد که در بازگشت، مقابل شوهرانشان ایستاده، آنان را برای عذرخواهی به منزل حضرت علی علیهالسلام فرستادند3.
• سخنرانی زهرا علیهاالسلام
رویدادهایی که پس از رحلت پیامبر اسلام صلیاللهعلیهوآله به وقوع پیوست، سبب شد تا فاطمه زهرا علیهاالسلام مردم را جمع کرده، در مسجد پیغمبر به ایراد سخنرانی بپردازد. جمع زیادی از مردم مدینه، خلیفه وقت و مأموران حکومتی، نظارهگر در افشانی بانوی ارزشمند اسلام بودند.
این خطبه کم نظیر دارای بخشهای متفاوتی است که هر یک هدف روشنی را تعقیب میکند. حضرت زهرا علیهاالسلام در بخش نخست این خطبه، تحلیل فشردهای درباره توحید و هدف آفرینش ارائه کرده و در بخش دیگری از سخنان خود، به مقام والای پیامبر صلیاللهعلیهوآله و مسئولیتهای ایشان اشاره کرده است. در بخش سوم نیز،، به اهمیت قرآن و فلسفه و اسرار احکام اسلامی پرداخته و پس از معرفی خود، خدمات رسول گرامی اسلام صلیاللهعلیهوآله را گوشزد کرده است. حوادث پس از پیامبر نیز بخشی از این خطبه را در بر میگیرد.4
• ایمان
انسان دارای ظاهر و باطنی است. ظاهر آدمی، همان بدن و باطنش، روح و روان اوست. همان گونه که بدن دارای احکامی مانند طهارت و نجاست است و در صورت نجاست، با آب پاک میشود، روح و روان نیز، نجاست و طهارت دارد. نجاست روح، شرک به خداوند است که جز با ایمان پاک نمیشود. شرک از گناهان آمرزشناپذیر است5 و براساس کلام نورانی امیرمؤمنان، شرک گناهی است که همه اعمال انسان را باطل میکند6.
تنها چیزی که میتواند این نجاست و پلیدی روح را از بین برده، صفا و جلوه دوبارهای به قلب و روح آدمی دهد، ایمان به خداست. حضرت زهرا علیهاالسلام در این باره میفرماید: «خداوند ایمان را وسیله پاک کردن نجاست شرک، از روح شما قرار داد»7 تا در سایه آن همه مظاهر شرک از بین برود و قلب که حرم الاهی است جایگاه صاحب خانه شود.
• معراج مؤمن
نخستین وظیفه انسان مسلمان در برابر پروردگار خویش، نماز است. نماز دستور بزرگ تربیتی اسلام و عامل مهمی برای جلوگیری از فحشا و رذایل اخلاقی و تجاوز به حقوق دیگران است8. نماز ستون خیمه دین است و آیههای فراوانی از قرآن کریم این امر مهم اختصاص یافته است که حکایت از اهمیت این فریضه الهی دارد.
حضرت زهرا علیهاالسلام درباره علت وجوب نماز و اهتمام اسلام به این واجب فرموده است: «خداوند نماز را برای دوری از تکبر و خودبینی بر انسانها واجب ساخت؛9 زیرا ریشه اغلب صفات زشت و ناهنجاریهای جامعه، تکبر است. هنگامی که انسان به نمازمیایستد و پیشانی خود را بر زمین میزند، خویش را در مقابل خداوند ذلیل و کوچک شمرده، در برابر حضرت حق سر تسلیم فرود میآورد و خواسته او را بر خواهشهای شیطانی خود مقدم میدارد.
• زکات
زکات یکی از واجبات الهی و از منابع اقتصادی حکومت اسلامی است که نقش فراوانی در گسترش عدالت اجتماعی و اقتصادی داشته، میتواند حکومت را برای برطرف سازی شکاف طبقاتی یاری دهد. زکات هزینهای است که افراد واجد شرایط باید برای برخی از کالاهای زندگی خود پرداخت کنند.
زهرا علیهاالسلام در مورد فلسفه وجوب زکات میفرماید: «خداوند زکات را برای پاکیزگی جان انسانها از زشتیها و بخل و برای رشد و زیاد شدن اموال شما قرار داد»10. خداوند در قرآن کریم به پیامبر اسلام صلیاللهعلیهوآله میفرماید: «از اموال واجد شرایط آنان، زکات بگیر تا آنان را از خودسری و بخل برهانی و اموالشان را پاک و خودشان را پاکیزه سازی»11. خداوند در جای دیگری میفرماید: «هر چه در دنیا بدهید، خداوند جای آن را در دنیا پر میکند»12.
• روزه
یکی از واجبات الاهی که نقش به سزایی که پاک سازی روح آدمی دارد، روزه است. این فریضه بزرگ در اسلام از جایگاهی والا برخوردار است. حضرت زهرا علیهاالسلام در فلسفه واجب سازی روزه میفرماید: «خداوند روزه را برای تثبیت و استحکام اخلاص در وجود انسان، واجب کرد»13. روزه بر خلاف دیگر عبادتها، قابل ریا کردن نیست؛ زیرا این عمل از چشم مردم پوشیده مانده و از توقع تمجید و تعریف بر کنار است. به همین دلیل پیامبر مکرم اسلام صلیاللهعلیهوآله در بیان نورانی خود میفرماید: «خداوند عزوجل فرمود، روزه تنها به خاطر من است و من خودم پاداش آن را خواهم داد»14.
خداوند به مسلمانانی که دارای قدرت و توانایی مالی و بدنی هستند، دستور میدهد هر سال در زمان مشخصی گرد خانه خدا اجتماع کرده، اعمال ویژهای انجام دهند15 این فریضه بزرگ، دارای ابعاد گوناگون فردی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی است که سالیانه میلیونها نفر از مسلمانان را از همه نقاط جهان، به محل نزول وحی میکشاند و با تشکیل اجتماع بزرگ مسلمانان از مصالح ایشان پاسداری کرده، با بیزاری از شرک و کفر نمرودها و ابوجهلهای زمان، قدرت واقعی اسلام را به نمایش میگذارد و بنای محکم دین اسلام را مستحکمتر میسازد16.
حضرت زهرا علیهاالسلام درباره علت وجوب حج و اجتماع سالیانه مسلمانان میفرماید: «کنگره عظیم اسلامی حج، پایههای اسلام را محکم و قدرت و توان مسلمانان را در تمام زمینهها افزایش داده، دشمنان را از طمع ورزیدن در دین خدا ناامید میکند»17.
• عدالت
نبود عدالت و شیوع ظلم و ستم باعث عصیان و سرکشی شده، اختلافهای عمیق جامعه انسانی را در پی خواهد داشت. خداوند برای حفظ وحدت و رسیدن تمام مردم به حقوق خود رعایت عدالت را واجب و ترک آن را ظلم قلمداد کرده است. عدالت، واژه مقدسی است که خداوند آن را قرین تقوا قرار داده و همگان را به رعایت آن توصیه کرده است18.
حضرت زهرا علیهاالسلام در فرازی از فرمایشهای خود درباره علت وجوب عدالت میفرماید: «خداوند عدالت را بر همگان واجب کرد تا در سایه آن قلبهای مردم به هم نزدیک و با یکدیگر مأنوس شود»19. عدالت اجتماعی کینهها را از دلها میشوید و نابسامانیهای اجتماعی را سامان میبخشد و در پرتو آن تمام مردم به حقوق فردی و اجتماعی خود رسیده و جامعه اسلامی از تمام معایب مبرّا شده و همگان در صلح و آرامش به زندگی خود ادامه میدهند.
• پیروی از اهل بیت علیهمالسلام
پیروی از اهل بیت علیهمالسلام همانند پناه بردن به کشتی نجات در دریای توفانی تمدن جدید است. حضرت زهرا علیهاالسلام بانوی ارزشمند اسلام در قسمتی از خطبه فدکیه خود، علت وجوب اطاعت از اهل بیت پیامبر را برشمرده، میفرماید: «خداوند عزوجل اطاعت ما اهل بیت را برای تنظیم امور دنیوی و اخروی مردم واجب کرد تا مردم از طریق قبول رهبری پیشوایان معصوم به نظام اجتماعی سالمی دست یافته و در امنیت کامل به زندگی خود ادامه دهند»20.
• رهبری مردم
تفرقه، برندهترین سلاحی است که همواره جوامع اسلامی را تهدید میکند، و آن را تا مرز فروپاشی و نابودی میکشاند. قدرتهای بزرگ و زورمندان فرصت طلب، همواره با استفاده از عنصر تفرقه، جوامع اسلامی را عرصه تاخت و تاز قرار داده، به غارت و چپاول منابع و ثروتهای ملی آنان پرداختهاند. خداوند عز و جل، خطر تفرقه را به مسلمانان گوشزد ساخته، و آنان را به اتحاد ویکپارچگی در مقابل زورمداران دعوت میکند: «همگی به ریسمان محکم الهی چنگ بزنید و از تفرقه بپرهیزید21».
حضرت زهرا علیهاالسلام نیز راه درمان بیماری کشنده تفرقه را تمسک به امامت اهلبیت معرفی کرده، میفرماید: «خداوند امامت و رهبری اهل بیت پیامبر صلیاللهعلیهوآله را برای جلوگیری از هر گونه تک روی و اختلاف و رسیدن به وحدت اسلامی واجب کرد تا در سایه آن مسلمانان به سعادت دنیوی و اخروی برسند»22.
• جهاد
یکی از برنامههای حیات بخش اسلام در دفاع از حاکمیت و تمامیت ارضی کشورهای اسلامی و محافظت از جان و مال و ناموس مسلمین از دستبرد بیگانگان و طمع ورزان، فریضه جهاد و پیکار در راه خداست. این فریضه بزرگ الاهی، دری از درهای بهشت است که خداوند آن را برای دوستان ویژهاش باز کرده است23. حضرت فاطمه علیهاالسلام در قسمتی از خطبه آتشین خود به فلسفه وجوب جهاد اشاره کرده، میفرماید: «خداوند جهاد را به خاطر عزت و سربلندی مسلمانان بر شما واجب کرد تا با عمل کردن به این فریضه الاهی، دین خدا عزیز و امت اسلامی با عزت و سربلندی زندگی کنند»24.
• صبر
صبر، آینه تمام نمای تسلیم و ایمان به مبداء و معاد و نویدبخش صبح صادق پس از شب تار است. صبر، سرآغاز پیروزی و شادمانی کسانی است که طعم تلخ شکست را چشیده و با سلاح بردباری، به جنگ حوادث رفتهاند و میوه شیرین درخت تنومند بردباری را تناول کردهاند. صبر، میراث ماندگار بهترین بندگان خدا در مقابل تندباد حوادث است، آنان که همانند کوهی استوار ایستادگی کرده و در سدرة المنتهی جای گرفتهاند. فاطمه زهرا علیهاالسلامدر بیان شیوای خود در فلسفه وجوب صبر میفرماید: «خداوند صبر و شکیبایی را وسیلهای برای جلب پاداش الهی قرار داد تا در مقابل آن از رحمت بیکران الهی بهرهمند شوند»25.
• امر به معروف و نهی از منکر
فریضه امر به معروف و نهی از منکر، در اسلام جایگاه ویژهای دارد. امر به معروف و نهی از منکر، همان نظارت مردم بر مردم است که بهترین نوع مدیریت نظارتی به شمار میرود. این فریضه بزرگ الاهی در حقیقت به منزله یک پوشش اجتماعی برای محافظت از جماعت انسانی است؛ زیرا اگر امر به معروف و نهی از منکر نباشد، عوامل گوناگونی که دشمن بقای وحدت اجتماعی هستند، بروز کرده، جامعه را متلاشی میکنند. در اثر ترک این دو فریضه مهم، ظلم و فساد فضای جامعه را گرفته، عقاید و دین آنها به تاراج میرود و مردم نابود میشوند26. یادگار پیامبر اسلام صلیاللهعلیهوآلهدرباره فلسفه وجوب امر به معروف میفرماید: «خداوند امر به معروف را به خاطر مصالح و منفعت عمومی و زندگی سراسر صلح و آرامش واجب کرد»27.
• احترام به پدر و مادر
دین اسلام همانند سایر ادیان الهی توجه ویژهای به پدر و مادر داشته، فرزندان را به احترام و خضوع در برابر آنها موظف میکند. قرآن کریم، احترام و احسان به پدر و مادر را پس از عبادت خداوند قرار داده، میفرماید: «خداوند خواسته است که جز او را نپرستید و به پدر و مادر خود نیکی کنید. اگر یکی از آنان یا هر دو به پیری رسیدند (و در اثر پیری کم طاقت و تندخو شدند) به آنان «اُف» نگو و بر سر آنان فریاد نزن و با آنان به خوبی و مهربانی سخن بگو»28. حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام نیز در خطبه فدکیه خود، با اشاره به لزوم احترام به پدر و مادر، میفرماید: «خداوند نیکی کردن به پدر و مادر را موجب پیشگیری از خشم خود قرار داد تا با رعایت این مهم اسلامی و دینی، از خشم و تازیانه عذاب الاهی در امان باشیم».29
• صله رحم
صله رحم از احکام نورانی الاهی است که به تصریح روایات و فتاوای فقهای اسلام واجب بوده، قطع آن، حرام و از گناهان کبیره است. منظور از رحم، هر کسی است که با انسان از سوی پدر و مادر نسبت خویشاوندی دارد.30 صله رحم افزون بر پاداش اخروی، دارای آثار و برکات دنیوی است.
بانوی بزرگ اسلام حضرت زهرا علیهاالسلام نیز به یکی از این آثار در خطبه فدکیه خود اشاره کرده، میفرماید: «خداوند صله رحم را وسیلهای برای افزایش جمعیت و قدرت انسان قرار داده است».31 خداوند مسلمانان را از قطع رحم بر حذر داشته32 و مولای متقیان امیرمؤمنان علیهالسلام صله رحم را از روشهای نیک مردان شمرده، 33درباره آثار و برکات آن فرموده است: «پیوند با خویشاوندان اموال انسان را زیاد کرده، مرگ را از آدمی بر میگرداند و باعث طولانی شدن عمر انسان میشود».34
• مبارزه با کم فروشی
قرآن کریم، کم فروشی را تلاشی برای فساد کردن در زمین عنوان کرده، از قول حضرت شعیب فرموده است: [او به قوم خود گفت] ای قوم! پیمانه و وزن را با عدالت، تمام بدهید و بر اجناس مردم عیب نگذارید و از حق آنان نکاهید و در زمین به فساد کردن نکوشید»35. با خیانت کردن در معاملهها، اطمینان و اعتماد عمومی که بزرگترین پشتوانه اقتصادی ملتهاست از بین رفته، ضایعات جبران ناپذیری بر جامعه تحمیل میشود.
قرآن کریم به کم فروشان وعده عذاب داده، میفرماید: «کم فروشان کسانی هستند که وقتی برای خود پیمانه میکنند، حقشان را به طور کامل میگیرند، ولی وقتی برای دیگران وزن میکنند، کم میگذارند»36. حضرت زهرا علیهاالسلام میفرماید: «خداوند برای مبارزه با کمبودها و تحصیل حقوق مردم، کم فروشی را حرام کرد تا هیچ گونه حقی از مردم ضایع نشود»37.
• نهی از شراب
خداوند در آیاتی از قرآن کریم مردم را از استعمال مشروبهای الکلی نهی کرده38، نوشیدن آنها را از گناهان کبیره میشمارد39. در بعضی از سخنان اهل بیت علیهمالسلام نیز شراب کلید تمام بدیها و زشتیها معرفی شده است40. حضرت زهرا علیهاالسلام در بخشی از خطبه فدکیه خود به فلسفه تحریم استفاده از مشروبات الکلی اشاره کرده، میفرماید: «خداوند شراب را حرام کرد تا شما را از پلیدیها و آلودگیها پاکسازی کند»؛41 زیرا استفاده از مشروبات الکلی، عقل و درایت انسان رااز بین میبرد و سبب میشود تا جنبه حیوانی انسان بر او غلبه کرده، دست به کارهای خطرناک بزند و موجبات فساد، قتل و هتک حرمت را در جامعه به وجود آورد42.
• پرهیز از تهمت
دین اسلام، برای آبرو و حیثیت افراد جامعه اهمیت زیادی قائل شده است؛ زیرا حیثیت افراد جامعه همانند آب بسته و جامدی است43 که در صورت ذوب شدن دیگر باز نمیگردد. قرآن کریم نیز انسانها را از این کردار ناپسند نهی کرده، میفرماید: «کسانی که زنان پاکدامن و بیخبر از آلودگی و مؤمن را متهم میسازند، در دنیا و آخرت از رحمت الهی به دورند و عذاب بزرگی در انتظار آنهاست»44.
افزون بر خشم و غضب الاهی و وعده عذاب دردناک، عذاب دنیوی نیز شامل حال این افراد شده، در محاکم قضایی به هشتاد ضربه شلاق محکوم میشوند.45 حضرت زهرا علیهاالسلام یادگار پیامبر اسلام صلیاللهعلیهوآله با اشاره به زشتی نسبت ناروا به مؤمن و بر هم زدن عفت عمومی جامعه و نیز خدشه دار ساختن اعتبار اجتماعی مردم، به تشریح علت حرمت این کار پرداخته، و میفرماید: «خداوند، پرهیز از تهمت و نسبتهای ناروا را، حجاب و مانعی در برابر غضب خود قرار داد تا با دوری کردن از این اعمال زشت، از غضب و خشم خداوند در امان باشند».46
• دزدی
طمع در اموال مردم سبب میشود انسان برای به دست آوردن آن، دست به کارهای خلاف شرع از جمله سرقت بزند. اگرچه این ناهنجای رفتاری، ممکن است علتهای گوناگونی داشته باشد، ولی یکی از مهمترین عوامل آن، ناپایبندی به ایمان و به رسمیت نشناختن حقوق مردم است که به این شکل بروز میکند. سرقت، افزون بر مجازات اخروی دارای مجازت دنیوی بوده، موجب قطع دست میشود؛ زیرا دست آدمی، تا هنگامی که عفیف و امین باقی بماند، ارزشمند است، ولی ذلت خیانت آن را بیارزش میکند.47 حضرت زهرا علیهاالسلام علت تحریم دزدی را بیان کرده، میفرماید: «خداوند به سبب عفت نفس و نگهداری از طمع به مال مردم، ترک سرقت را واجب و سرقت را حرام کرد».48
• پارسایی
حضرت زهرا علیهاالسلام در بخش پایانی فلسفه احکام خطبه فدکیه خود، مسلمانان را به تقوای الاهی دعوت کرده، میفرماید: «حال که امر وجود احکام الاهی را در موضوعهای گوناگون مانند نماز، روزه، حج، حکومت و زمامداری اهل بیت پیامبر صلیاللهعلیهوآله شنیدید، پس حق تقوا را به جا آورده، همه اوامر او را انجام دهید و از همه نواهی او خودداری کنید. مراقب باشید! اگر روزی اجل الاهی به سراغتان آمد و شما به مرگ و سفر به سرای آخرت محکوم شدید، مسلمان بمیرید»49.
• غم نامه
ای فاطمه! ای یادگار رسول خدا! ای هستی مرتضی! ای قلب تپنده ولی خدا! دیگر مدینه آوای تو را نمیشنود. دیگر کسی از صدای گریههای شبانهروزی تو به علی شکایت نمیکند و امروز اهل مدینه به خواب راحت فرو میروند. قبرت از دیدگان آنها مخفی شد تا نگاهشان به قبر تو نیفتد و لحظات عیش و نوش و بزم خوشگذرانی آنها به هم نخورد. امروز بغض سه ماهه علی ترکید و برای اولین بار در کنار بستر بیماریات قطرات اشکش را مقابل دیدگان تو جاری ساخت. نمیدانم چرا خود گریه میکرد، ولی فرزندانت را به آرامش دعوت میکرد. امروز برای لحظاتی قلب علی از تپش ایستاد، ولی اول مظلوم عالم باید بماند و رنج غربت زهرا و مظلومیت خود را تحمل کند. امروز دستان کوچک بچههای زهرا پیکر او را در بغل گرفتند و برای همیشه از مادر مهربان خود وداع کردند.
پی نوشت:
1 . شیخ عباس قمى، مفاتیح الجنان، نبوغ، قم، 1380، ص 556
2. على بن عیسى اربلى، کشف الغمة فى معرفة الائمه، مترجم: على بن حسین زورانى، کتابفروشى اسلامیه، ج2، ص 41.
3- ابومنصور طبرسى، الاحتجاج، نشر المرتضى، مشهد، 1403ق، ج1، ص 109.
4. ناصر مکارم شیرازى، زهرا برترین بانوى جهان، انتشارات سرور، قم، 1383، ص 149.
5. نساء: 116.
6. فیضالاسلام، نهج البلاغه، فیضالاسلام، تهران، 1370، ص 474.
7. الاحتجاج، ج1، ص 99؛ کشف الغمه، ج2، ص 43.
8. عنکبوت: 45.
9. محمدباقر ملبوبى، حقیقت جاویدان، کتابخانه صدر، تهران، 1391 ق، ص 386، با تصرف.
10. الاحتجاج، ج1، ص 99؛ کشف الغمه، ج2، ص 43.
11. توبه: 104.
12. سبأ: 39.
13. الاحتجاج، ج1، ص 99؛ کشف الغمه، ج2، ص 43.
14. محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، بیروت، وفاء، 1403ق، ج 96، ص 255؛ میزان الحکمه، ج5، ص 465.
15. همان: 97.
16. شیخ حرّ عاملى، وسائل الشیعه، موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ج11، ص 14، با دخل و تصرف.
17. الاحتجاج، ج2، ص 99؛ کشف الغمه، ج2،ص 43.
18. سید عزالدین حسینى، شرح خطبه حضرت زهرا علیهاالسلام، قم: دفتر تبلیغات اسلامى، 1375، ج2، ص 449.
19. الاحتجاج، ج1، ص 99؛ کشف الغمه، ج 2، ص 43.
20. الاحتجاج، ص 91؛ کشف الغمه، ص 43.
21. آل عمران: 103.
22. الاحتجاج، ج1، ص 99.
23. نهج البلاغه، ص 94.
24. الاحتجاج، ج1، ص 99؛ کشف الغمه، ج 2، ص 43.
25- الاحتجاج، ص 99؛ کشف الغمه، ص 43.
26. قرآن در آیه 116 سوره هود دلیل نابودى بعضى از امتهاى پیشین را ترک امر به معروف و نهى از منکر معرفى کرده است.
27. الاحتجاج، ج1، ص 99.
28 اسراء :23.
29. الاحتجاج، ج1، ص 99؛ کشف الغمه، ج2، ص 43.
30. سید عبدالحسین دستغیب، بندگى، راز آفرینش، کتاب خانه مسجد جامع عتیق، شیراز، ج2، ص 497.
31. الاحتجاج، ج 1، ص 99؛ کشف الغمه، ص 44.
32. نساء: 1.
33. عبدالواحد الآمدى، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، مکتب الاعلام الاسلامى، ص 406، حدیث 9297.
34. همان، ص 406، حدیث 9308.
35. هود: 85.
36. مطففین: 1 ـ 3.
37. الاحتجاج، ج1، ص 99؛ کشف الغمه، ج2، ص 44.
38. مائده: 90.
39 .بقره: 219.
40. میزان الحکمه، ج 3، ص 161.
41. الاحتجاج، ج1، ص 99.
42. با الهام از حدیث امام صادق علیهالسلام در میزان الحکمه، ج3، ص 163، ح 5143.
43. نهج البلاغه، قصار 338، ص 1248.
44. نور: 23.
45. امام خمینى، تحریر الوسیله، انتشارات اسلامى، قم، ج4، ص 208.
46. الاحتجاج، ج1، ص 99.
47. برگرفته از پاسخ سید مرتضى به ابوالعلاء مُعرّى، به نقل از کتاب فاطمه زهرا علیهاالسلام از ولادت تا شهادت، ص 384.
48. الاحتجاج، ج1، ص 99؛ کشف الغمه، ج 2، ص 44.
49. همان.
منبع: مرکز پژوهش های صداوسیما