زيارتنامه هاي حضرت معصومه عليها السلام
ریاحین ـ زيارتنامه مشهور
سه زيارتنامه براي حضرت معصومه عليها السلام ذكر شده است. يكي از آنها مشهور و از طريق امام رضا عليه السلام به دست رسيده است. اين زيارتنامه را علامه مجلسي(ره) در بحارالانوار(1) و زاد المعاد(2) ذكر كرده و ليكن متأسفانه مآخذ خود را نقل نكرده است و تنها چيزي كه در اين باره گفته، اينكه آن را در برخي از كتب زيارت به سند حسن ديده است.
متن زيارتنامه
السلام علي ادم صفوة الله. السلام علي نوح نبي الله. السلام علي ابراهيم خليل الله. السلام علي موسي كليم الله. السلام علي عيسي روح الله. السلام عليك يا رسول الله. السلام عليك يا خير خلق الله. السلام عليك يا صفيّ الله. السلام عليك يا محمد بن عبدالله خاتم النبين. السلام عليك يا اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب وصي رسول الله. السلام عليك يا فاطمة سيدة نساء العالمين. السلام عليك ما يا سبطي نبي الرحمة(3) و سيدي شباب اهل الجنة. السلام عليك يا علي بن الحسين سيد العابدين و قرة عين الناظرين. السلام عليك يا محمد بن علي باقر العلم بعد النبي. السلام عليك يا جعفر بن محمد الصادق البار الامين. السلام عليك يا موسي بن جعفر الطاهر الطهر. السلام عليك يا علي بن موسي الرضا المرتضي. السلام عليك يا محمد بن علي التقي. السلام عليك يا علي بن محمد النقي الناصح الامين. السلام عليك يا حسن بن عليّ. السلام علي الوصي من بعده. اللهم صل علي نورك و سراج و وليّ و ليّك و وصي وصيك و حجتك علي خلقك. السلام عليك يا بنت رسول الله. السلام عليك يا بنت فاطمة و خديجة. السلام عليك يا بنت اميرالمؤمنين. السلام عليك يا بنت الحسن و الحسين.(4) السلام عليك يا بنت ولي الله. السلام عليك يا اخت ولي الله.(5) السلام عليك يا عمة ولي الله. السلام عليك يا بنت موسي بن جعفر و رحمة الله و بركاته. السلام عليك عرف الله بيننا و بينكم في الجنة، و حشرنا في زمرتكم و اوردنا حوض نبيّكم و سقانا بكأس جدّ كم من يد علي بن ابي طالب صلوات الله عليك م. أسأل الله ان يرينا فيكم السرور والفرج و ان يجمعنا و اياكم في زمرة جدكم محمد صلي الله عليه و آله، و ان يسلبنا معرفتكم انه ولي قدير. اتقرب الي الله بحبكم و البراءة من اعدائكم، و التسليم الي الله راضياً به غير منكر و لامستكبر و علي يقين ما أتي به محمد و به راض. نطلب بذلك وجهك يا سيدي. اللهم و رضاك والدار الاخرة. يا فاطمة اشفعي لي في الجنة فان لك عند الله شأن من الشأن. اللهم اني اسألك ان تختم لي بالسعادة فلاتسلب مني ما انا فيه، ولا حول ولا قوة الا بالله العلي العظيم. اللهم استجب لنا و تقبله بكرمك و عزتك و برحمتك و عافيتك، و صلي الله علي محمد و اله اجمعين و سلّم تسليماً يا ارحم الراحمين.
علامه مجلسي در تحفة الزائر پس از نقل زيارتنامه فوق گفته است: «محتمل است زيارت [نامه ]از تتمه قول امام عليه السلام نباشد.
علامه كجوري در نقد سخن علامه مجلسي گويد: «داعي عرض مي نمايد كه ظاهراً اين تسبيحات(6) خواندن هم در بالاي سر، جز حديث سعد اشعري نبوده است. اگر آن فقره(7) جزء حديث است، ناچار متضمن اين زيارت منقوله خواهد بود و الا فلا.»(8)
متن زيارتنامه هاي غير مشهور
1- حيدر بن محمد خوانساري در كتاب «زبدةالتصانيف» زيارتنامه اي بدين مضمون براي حضرت معصومه عليها السلام عنوان كرده است:
السلام عليك ايتها السيدة الطاهرة. السلام عليك ايتها السيدة الصديقة. السلام عليك ايتهاالسيدة الرضية المرضية. السلام عليك يا بنت رسول الله. السلام عليك يا بنت اميرالمؤمنين و امام المتقين. السلام عليك يا بنت الحسن المجتبي. السلام عليك يا بنت الحسين الشهيد بكربلاء. السلام عليك يابنت الامام علي بن الحسين زين العابدين. السلام عليك يا بنت الامام محمد الباقر. السلام عليك يا بنت الامام جعفر الصادق. السلام عليك يا بنت الامام المعصوم موسي الكاظم. السلام عليك يا اخت الامام المظلوم ابي الحسن علي بن [موسي ]الرضا. السلام عليك يا عمة الامام المعصوم محمد التقي. السلام عليك و علي ابائك المظلومين و علي اجدادك المعصومين و علي اقربائك الطاهرين و علي من اتبعك من المؤمنين. السلام عليك يا سيدة نساء العالمين. اتيتك زائراً و حاجاتي لك مستودعاً و انا استودعك ديني و امانتي و خواتيم عملي و جوامع املي الي منتهي اجلي. والسلام عليك و رحمةالله و بركاته.(9)
2- به طريقي معتبر و صحيح، زيارتنامه ديگري نيز براي حضرت معصومه بدين ترتيب ذكر شده است:
بسم الله الرحمن الرحيم
السلام علي محمد خاتم النبين. السلام علي سيد المرسلين. السلام علي حبيب رب العالمين و رحمةالله و بركاته. السلام علي اميرالمؤمنين. السلام علي سيد المرسلين. السلام علي حجة رب العالمين و رحمة الله و بركاته. السلام علي البتول العذراء(10) و الانسية الحوراء بنت خيرة سيد الانبياء و ام الأئمة النجباء و جليلة سيد الأوصياء فاطمة الزهراء سيدة نساء العالمين، و رحمة الله و بركاته. السلام علي الامامين الهمامين النورين النيرين الطهرين الطاهرين الشهيدين المظلومين الحسن و الحسين سيدي شباب اهل الجنة، و التسعة المعصومين من ذرية الحسين عليهم السلام و رحمة الله و بركاته. السلام عليك يا فاطمة اخت الرضا المرتضي المجتبي و رحمة الله و بركاته. السلام عليك ايتها الطاهرة الحميدة البرّة الرشيدة التقية النقية الرضية المرضية و رحمة الله و بركاته. اشهد انهم الائمة الراشدون المهديون المعصومين المكرّمون المقربون الصادقون و ان الحق معهم و فيهم و اليهم. و انّ من والاهم، فقد والي الله و من عاداهم فقد عادي الله. اتيك يا سيدتي يا فاطمة، زائراً لك عارفاً بحقك و بحق اخيك و اباءك الاطهار طالباً فكاك رقبتي من النار و ملتمساً منك الشفاعة اذا امتاز الاخيار من الاشرار، فاشفعي لي عند ربّك و اباءك الابرار، فانك من اهل بيت لايخسر من تولاهم و لايخيب من اناهم. اللهم انه قد جائني الخبر عن الصادقين من اهل بيت نبيك عليهم افضل الصلوة والسلام: ان من زار فاطمة بقم فله الجنة. فها اناذا يا الهي، قد جئتها زائراً لها عارفاً بحقها. فصل علي محمد و آل محمد و انفعني بزيارتها و لاتحرمني شفاعتها و ارزقني الجنة كما وعدتها، انك علي كل شي ء قدير برحمتك يا ارحم الراحمين.(11)
چند زائر بزرگ
رهبر فقيد و كبير انقلاب امام خميني - اعلي الله مقامه - درسالهاي پيش از تبعيد، هر روز غروب بعد از درس تا هنگام نماز به حرم حضرت معصومه مشرف مي شد. اين سيره مستمر ايشان بود.
علامه طباطبائي - كه فيلسوف و عارفي وارسته بود - هنگام روزه، پيش از افطار به حرم ملكوتي فاطمه معصومه عليها السلام مشرف مي شد، و با بوسه بر مزار آن بانوي بزرگ روزه خود را مي گشود.(12)
نيز در باره علامه گويند: وي هنگامي كه در قم به سر مي برد، دستكم هفته اي يكبار به آن بارگاه ملكوتي مشرف مي شد و در ايام تابستان - كه در مشهد مقدس بود - غالباً به زيارت امام رضا عليه السلام مي شتافت.(13)
ملاصدرا - فيلسوف و عارف بزرگ سده يازده هجري - هنگامي كه در «كهك»(14) اقامت داشت، و به تحقيق و بررسي مسائل فلسفي مي پرداخت، گهگاهي براي حل مشكلات علمي خود از روح مقدس حضرت معصومه عليها السلام استمداد مي جست و براي حل معضل خويش به حرم وي مشرف مي شد. ملاصدرا خود درباره حل يكي از مسائل غامض عملي اش مي گويد: «كنت حين تسويدي هذاالمقام بكهك من قري قم. فجئت الي قم زائرالبنت موسي بن جعفر سلام الله عليها مستمدا منها و كان يوم جمعة. فانكشف لي هذا الامر بعون الله تعالي.» يعني در حال نگارش متن چركنويس اين بخش در كهك از قريه هاي قم بودم. براي ياري جستن از دختر موسي بن جعفر - سلام الله عليها - به قم آمدم تا او را زيارت كنم. به ياري خداوند تعالي اين مشكل برايم حل و كشف شد. اين ماجرا در روز جمعه رخ داد.(15)
محدث قمي پس از نقل مطلب فوق گويد: فاضل اشكوري لاهيجي در كتاب «محبوب القلوب» درباره ارسطو خاتم حكما گويد: وقتي ارسطو در شهر ارسطاغيرا از دنيا رفت، اهل آنجا استخوانهاي او را پس از پوسيده شدن جمع كرده و در ظرفي از مس قرار، و آن را در موضعي به خاك سپرده، آنجا را محل تشكيل جلسات خود براي مذاكره در امور علمي و مهم قرار دادند. از آن پس هرگاه در استنباط مطالب علم حكمت دچار مشكل مي شدند، همگي در محل دفن استخوانهاي ارسطو جمع و مشغول مناظره و مذاكره مي شدند تا آنكه مشكل حل مي شد. چون معتقد بودند كه آمدن بر سر قبر وي بر عقل و ذكاوتشان مي افزايد و ذهن آنان را پاك و لطيف مي نمايد.
محدث قمي سپس گويد: هرگاه حكماي يونان چنان اعتقادي نسبت به استخوانهاي پوسيده ارسطو داشته باشند، پس شگفت نيست كه حكيمي الهي و فيلسوفي امامي مذهب چون ملاصدرا از چهار فرسنگي شهر قم به حرم حضرت معصومه - كه محل نزول فيضهاي رباني و تجليات سبحاني است - مشرف شود و از روح مطهر آن بانو براي حل مشكلات علمي خويش استمداد نمايد.(16)
محضر نور
در محدوه محلي كه پيكر پاك و مقدس و منور فاطمه معصومه عليها السلام جاي دارد، تعدادي از بانوان گرانقدر نيز به خاك سپرده شده اند. آنان عبارتند از:
1- زينب دختر امام جواد عليه السلام؛ 2- ام محمد دختر امام جواد عليه السلام؛ 3- ميمونه دختر امام جواد عليه السلام؛ 4- بُرَيهه دختر موساي مبرقع؛ 5- ميمونه خواهر حضرت معصومه عليها السلام؛ 6 - ام محمد دختر موساي مبرقع؛ 7- ام اسحاق كنيز محمد بن موساي مبرقع؛ 8 - ام حبيب كنيز ابو علي محمد بن موساي مبرقع؛ 9- يكي ديگر از دختران موساي مبرقع.(17)
يكي از پژوهشگران در باره تعداد و اسامي كساني كه در جوار حضرت معصومه عليها السلام دفن شده اند و وضعيت و ساختار اوليه و تغييرات بعدي قبرهاي آنان گويد:
«در اينكه روضه كنوني به جاي دو قبه كوچك قديمي ساخته شده يا سه قبه، نظر نگارنده آن است كه اين گنبدِ محوطه، سه بقعه را زير گرفته است كه قبوري بيش از نه تن در تحت اين قبه قرار گرفته است. ولي در كتاب راهنماي قم، نشريه آستانه، قبه كنوني را به جاي دو قبه قديمي دانسته و شش تن [را] در محوطه آن مدفون خوانده است كه عبارتند از فاطمه معصومه بنت امام كاظم و ام محمد و ميمونه دختران موسي مبرقع و ام اسحاق جارية محمد بن موسي المبرقع و ام حبيب جاريه ابي علي محمد بن احمد بن موسي المبرقع و ام قاسم دختر علي كوكبي. و از تاريخ قم چنين بر مي آيد كه در مجاورت قبه فاطمه معصومه، دو قبه ديگر ساخته است كه ملاصق بوده اند.(18) و از ظاهر عبارت [آن كتاب ] توأم با قرائن و امارت خارجي چنين مستفاد مي گردد كه در قبه هاي مزبوره كه هر يك به صورت برجي و به قطر 50/4 متر ساخته شده بوده اند، سه تا چهار تن مدفونند. و بنابراين تعداد دفن شدگان به اختلاف از هشت تا يازده نفر بالغ مي گردند. و ميرابوالفضل عراقي در سال 447 ق هجري [كذا] جدار آن سه بقعه را برداشته، پايه و اساس هر يك را باقي گذاشت تا محل دفن هر يك به تفصيلي كه در تاريخ قم متعرض است، معلوم باشد. و بر فراز آن يك گنبد وسيع به سبك عصر به شكل برج از داخل به قطر ده متر و نيم، به طوري كه كليه قبور موجود در آن سه بقعه را زير بگيرد، بنيان كرد...به عقيده نگارنده بقعه هاي سه گانه قبلي همگي به شكل برجي و در جوار يكديگر ساخته شده بودند، به طوري كه مجموع آنها مثلثي را تشكيل مي دادند. و چون اكنون سطح حرم شريف را با افزودن يك پوشش تحتاني چند متري بالا آورده اند، هرگاه در قسمتي تحتاني به كاوش بپردازند، ريشه و اساس قبرهاي قديمي نمودار مي گردد...(19)
آخرين گزارش از يكي از سردابها
آخرين خبري كه از سرداب مجاور مرقد حضرت معصومه عليها السلام در دست هست، به زمان فرش كردن حرم مطهر با سنگ مرمر در زمان ناصرالدين شاه باز مي گردد. اين گزارش را آقا ميرزا موسي فراهاني از آقا حسين مجتهد قمي - شخصيت برجسته قم در اوايل قرن چهاردهم كه از شاگردان شيخ انصاري و صاحب جواهر بود - نقل كرده است. آقا حسين در اين باره گويد: هنگامي كه حرم مطهر را با سنگ مرمر فرش مي كردند، در قسمت پايين پاي حضرت معصومه روزنه اي به سرداب مقدس باز شد. براي بررسي وضعيت آن سرداب، دو نفر از بانوان صالح انتخاب شدند و با چراغي به داخل سرداب رفتند. بزودي دريافتند كه آن سرداب هيچگونه ارتباطي با قبر حضرت معصومه ندارد و مستقل است، ولي ديدند سه پيكر پاك و مطهر و تر و تازه گويي تازه دفن گشته اند، در آنجاست. يكي از آنان بانوي مجللي بود كه در وسط قرار داشت و دو تاي ديگر كنيزاني سياه چرده با گيسواني مجعد بودند.(20)
برخي گويند آن بانوي مجلل، ميمونه دختر موساي مبرقع و آن دو كنيز يكي ام اسحاق و ديگري ام حبيب بودند.(21)
تاريخچه تحولات حرم مطهر
پس از اينكه حضرت معصومه عليها السلام به خاك سپرده شد، موسي بن خزرج بر فراز آن خاك پاك سايباني از حصير برافراشت. چون آن سايبان به مرور زمانكهنه و فرسوده شد، در اواسط قرن سوم هجري يعني به فاصله نيم قرن بعد ازرحلت آن حضرت از طرف زينب دختر موساي مبرقع بارگاهي از آجر و گچ به شيوه آن دوران، به صورت يك برج كوچك بر آن ساخته شد. اين بارگاه «قُبّه زينبيّه»شهرت گرفت.
قبه زينبيه تا اواسط قرن پنجم هجري همچنان پا برجا بود جز آنكه درگاه غربي بنا را كه در موازات رودخانه قرار داشت، ابوالحسين زيد بن احمد بن بحر اصفهاني - عامل قم - در سال 350 هجري توسعه داد و بالابرد و دري براي آن نصب كرد.(22)
در اواسط قرن پنجم هجري اميرابوالفضل عراقي - از جمله رجال دوره طغرل اول سلجوقي (465 - 429 ه .) ساختار روضه مقدس را تغيير داد. اين بنا به طور مسلم تا نيمه قرن ششم برجاي بود و گويا تا آغاز دوره صفوي نيز وجود داشت. در كتاب شريف «النقض» كه حوالي سال 560 هجري نگاشته شده است، درباره خدمات اميرابوالفضل مي خوانيم: «اميرابوالفضل عراقي در عهد سلطان طغرل كبير مقرب و محترم بود. باروي شهر ري او كرد و با روي قم او نهاد. به مسجد جامعِ عتيقِ قم، مناره ها او فرمود. مشهد و قبه فاطمه بنت موسي بن جعفر عليه السلام او كرد...»(23)
در آغاز قرن هفتم هجري امير مظفر بن احمد بن اسماعيل - يكي از نوادگان مختص الملوك ابونصر احمد بن فضل بن محمود كاشي وزير مشهور سلطان سنجر سلجوقي - مرقد شريف حضرت معصومه را با خشتهاي كاشي زرفام تزيين كرد.(24)
پس از حمله مغولان به ايران در دهه دوم قرن هفتم هجري، شهر قم دستخوش قتل و غارت و تاراج قرار گرفت و به صورت ويرانه اي درآمد.(25) در اين تهاجم وحشيانه حرم مطهر نيز متوجه صدماتي شد.
با استيلاي صفويان بر تاج و تخت پادشاهي، همانگونه كه به ديگر شعاير و مظاهر تشيع توجه خاصي شد، در زيارتگاهها و مرقدهاي شريف منسوب به خاندان پيامبرصلي الله عليه وآله وسلم نيز تحولات چشمگيري رخ داد. در دهه سوم قرن دهم هجري شاه بيگي بيگم همسر شاه اسماعيل صفوي قبه و بارگاه حضرت معصومه را تجديد بنا كرد و ايوان شمالي را بنيان نهاد، و املاك بسياري بر آن وقف نمود. شاه طهماسب هم به اين مزار شريف توجهات فراواني كرد، و علاوه بر وقف املاكي چند، در آباداني آن كوشش بسيار نمود. در همان دوره، اعتمادالدوله قاضي جهان حسيني وزير شاه طهماسب ديواره كاشيِ گردِ مرقد را بنا نهاد. ساختار سر درِ شمالي صحن عتيق نيز در زمان شاه طهماسب صورت گرفت.(26)
با دفن شاه صفي در جوار حرم مطهر تأثير بسزايي در توسعه و تكامل حرم رخ داد. و در دوره شاه عباس دوم، بناهايي چند بر آستانه افزوده گرديد. و به طور خلاصه شاهان صفوي با هر قصد و نيتي كه داشتند، توجهات خاصي نسبت به حرم حضرت فاطمه و توسعه آن مبذول كردند و اين از كتابهاي تاريخي نگاشته شده در آن زمان چون «خلاصة التواريخ» و «تاريخ عالم آرا» و «خلد برين» مشخص است.
متأسفانه در زمان فتنه افغانها در ايران - از سال 1135 هجري به بعد - همچنانكه به شهر قم صدماتي بسياري وارد شد، خسارتهايي نيز متوجه آستان مقدس حضرت معصومه عليها السلام گرديد.(27)
با اين حال به سال 1162 همير سيد محمد مرعشي(28) مُقَرنَس(29) بارگاه حضرت معصومه را تجديد بنا كرد و عمارت حرم را اصلاح و تعمير نمود.
از آن زمان تا پايان سده دوازده هجري آستانه حرم مطهر تغييرات ديگري نيز يافت.
در زمان فتحعلي شاه قاجار توجهات زيادي نسبت به قم و آستانه مقدس شد به طوري كه بايد گفت عظمت و توسعه آستانه و شهر قم بعد از ويراني و كشتار افغانيان و غارتگري و چپاول «ابراهيم خان ابدالي» و حمله و محاصره آقا محمد خان قاجار - در نيمه دوم ربيع الاول 1199 ه - تا حد بسياري مرهون توجهات فتحعلي شاه بود و شامل طلاكاري گنبد مطهر و دو در آن و بناي صحن عتيق و مأذنه طلايي آن و بناي مسجد بالاسر و مدرسه فيضيه و دارالشفاء و تجديد تزيينات حرم و ايوان شمالي و طلاكاري اين ايوان و آينه كاري حرم مي شود.
در نيمه دوم قرن سيزدهم و سپس در قرن چهاردهم تغييرات بسياري در آستانه اين حرم قدسي پديدار شد و بيوتاتي به آن افزوده گرديد. مهمترين آنها بناي صحن نو و ملحقاتش از ايوان آينه و مأذنه ها به وسيله ميرزا ابراهيم و ميرزا علي اصغر امين السلطان در فواصل سالهاي 1299 - 1305 بود.(30)
و الحمد لله رب العالمين
پي نوشت:
1) ج 99، ص 266 - 267.
2) حاشيه، ص 268 - 270.
3) در هدية الزائرين واژه «نبيّ» ذكر نشده و «سبطي» به «الرحمة» اضافه گرديده است. مرحوم قمي در باره معناي «السلام عليكما يا سبطي الرحمة» گويد: ظاهر آن است كه مراد به «رحمة» حضرت سيد المرسلين باشد كه رحمة للعالمين است. و از آن حضرت تعبير به «نبي الرحمة» نيز مي شود. و ممكن است كه معنا چنين باشد كه سلام بر شما اي دو سبط يعني اي دو نبيره پيغمبر كه عين رحمت ايد و لكن معناي اول اظهر است. (ر.ك: حاشيه، ص 324، هدية الزائرين).
4) شيخ عباس قمي ذيل جمله «السلام عليك يا بنت الحسن و الحسين» گويد: هر كه منسوب به حضرت امام محمد باقرعليه السلام است، نسبت او به حضرت امام حسن مي رسد، زيرا مادر آن حضرت دختر حضرت مجتبي عليه السلام است. به اين جهت در زيارت حضرت فاطمه معصومه(س) وارد شده: «السلام عليك يا بنت الحسن» و ممكن است كه نَسَبِ مادر حضرت معصومه نيز منتهي به حضرت امام حسن عليه السلام شود. (ر.ك: حاشيه، ص 345 هدية الزائرين).
5) محدث قمي ذيل اين جمله گويد: «اين فقره از سلام در نسخه مجلسي بود و در نسخه مزار آقا جمال نبود. و در حاشيه مرقوم فرموده بوده كه مخفي نيست كه در اين زيارت، «السلام عليك يا اخت ولي الله» نيز مناسب است و در چند نسخه كه ملاحظه شد، نبود. بعيد نيست كه از قلم ناسخين افتاده باشد.» (حاشيه هداية الزائرين، ص 345). نگارنده گويد: فقره اشاره شده، در كتاب زاد المعاد علامه مجلسي نيست ليكن در بحار الانوار وجود دارد.
6) مقصود ذكر سي و چهار بار الله اكبر و سي و سه بار سبحان الله و سي و سه بار الحمد الله است.
7) يعني تسبيحاتي كه اشاره شد.
8) جنة النعيم، ص 416.
9) زبدةالتصانيف، ص 449. نامبرده بعد از نقل زيارت فوق افزوده است: «بعد از آن، دو ركعت نماز زيارت بگذارد. و از امام علي بن موسي الرضاعليه السلام مروي است كه هر كه نتواند به زيارت من بيايد، بايد كه زيارت كند برادرم را در ري يا خواهرم را در قم كه همان ثواب زيارت مرا درمي يابد. گفتني است كه زبدة التصانيف ظاهراً نخستين بار در زمان ناصرالدين شاه به سال 1278 قمري به چاپ رسيد.
10) يكي از نامهاي شريف حضرت فاطمه، بتول است. گويند چون ايشان از نظر نژادي و مذهبي از زنان زمان و امت خويش گسسته بود و تنها به خداي والا مرتبه انس داشت، بدين عنوان ناميده شد. و گويند عذراء يعني كسي كه از دنيا بريده است. (ر.ك: مجمع البحرين، ماده «ب،ت،ل).
11) انوار المشعشعين، ص 210 - 211. بسنجيد با اعلام النساء، ص 582.
12) جواد محدثي: پيام زن، ش 11، بهمن 71، ص 17.
13) سيماي فرزانگان، ص 163.
14) كهك ناحيه اي كوهستاني و قصبه مركز بخش قهستان قم واقع در 30 كيلومتري جنوب آن است. (معين: فرهنگ فارسي، ج 6، ص 1635).
15) سيماي فرزانگان، ص 199 - 200.
16) فوائدالرضويه، ص 380. (با تغيير و تصرف)
17) بحارالانوار، ج 57، ص 219 و 220؛ منتهي الامال، ج 2، ص 432 و 619؛ انوارالمشعشين، ص 217 و 218؛ هديةالزائرين، ص 345 - 346.
18) در كتاب تاريخ قم اثر حسن بن محمد قمي، درباره دفن شدگان در كنار حضرت معصومه آمده است: «چون پس از وفات فاطمه، ام محمد دختر موسي رضائيه وفات يافت، او را در جنب قبر فاطمه دفن كردند. و پس از او خواهر او ميمونه ابنة الرضائيه، و او را نيز هم آنجا دفن كردند. و قبه [اي ] بر سر تربت ايشان بنهادند متصل به قبه فاطمه عليها السلام و در اين دو قبه شش قبرند: قبه اول قبر ستي فاطمه بنت موسي بن جعفرعليهم السلام و قبر ام محمد بنت موسي خواهر محمد بن موسي - عليهماالسلام - و قبر ام اسحاق جاريه محمد بن موسي، و در قبه ثانيه قبر ام حبيب جاريه ابي علي محمد بن احمد بن الرضاعليهم السلام و اين كنيزك، مادر ام كلثوم دختر محمد بوده است و قبر ام القاسم دختر علي كوكبي و قبر ميمونه دختر موسي خواهر محمد بن موسي... و بعد از او [موساي مبرقع ]خواهرانش زينب و ام محمد و ميمونه دختران محمد بن علي در طلب او از كوفه به قم آمدند و به عقب ايشان بريهه دختر موسي بيامد، و ايشان به مقبره بابلان آنجا كه قبر فاطمه بنت موسي بن جعفرعليهم السلام است، مدفونند.» (ص 214 - 216)
19) فيض، گنجينه آثار قم، ص 1.
20) اقامة البرهان، ص 479، به روايت كريمه اهل بيت، ص 183 - 185.
21) كريمه اهل بيت، ص 185 - 186.
22) مدرسي طباطبايي: تربت پاكان، ص 18.
23) همان، ص 20.
24) همان، ص 24.
25) لغتنامه دهخدا، ماده قم، (با تصرف).
26) طباطبايي: پيشين، ص 21 - 23.
27) دهخدا در اين باره مي گويد: «در زمان فتنه افغانها باز قم رو به خرابي نهاد؛ مخصوصاً مدتي كه جمعي از سپاهيان افغاني اين شهر را مقر خود قرار داده بودند، فساد زيادي در آن راه يافت. (لغتنامه، ماده قم). افغانها يكبار در سال 1135ه / 1772م و بار ديگر در سال 1138ه شهر قم را به تاراج، و كاريزها (قناتها) را به گونه اي ويران كردند كه برخي از آنها ديگر روي آباداني به خود نديد. (مقدمه فهرست نسخ خطي كتابخانه آستانه مقدسه قم، اثر دانش پژوه، ص 15)
28) وي در آن هنگام در قم بود و سپس به مشهد رفت و به نام شاه سليمان دوم تاجگذاري كرد.
29) مقرنس يعني نوعي زينت كه در اتاقها و ايوانها به شكلهاي گوناگون گچبري مي شود. (معين: فرهنگ فارسي، ماده مقرنس).
30) تربت پاكان، ص 24 - 32. (با تصرف).
منبع» مجموعه مقالات/ گروهی از نویسندگان