تجلی قرآن در سیره حضرت زینب سلام الله علیها
زینب کبری سلام الله علیها که پرورش یافته مکتب وحی بودند سیره و روشی برگرفته از تعالیم قرآنی داشتند. و هر کدام از ابعاد زندگیشان نشانی از آیات قرآن است. اگر ایشان صبور است چون خداوند در قرآن کریم انسانها را به صبر توصیه کرده است و اگر رفتاری عالمانه از خود بروز می داد علمشان از علوم قرآنی منشأ می گرفت. ولایتمداری، حیاء و سایر ویژگی های شخصیتی این بانوی بزرگوار تداعی گر آموزه های ناب وحی الهی است. بنابراین سیره ایشان می تواند مصداقی در تبیین آیات قرآنی به شمار آید.
مقدمه
در جهان کنونی که بشریت بیش از هر زمان دیگر، به تعارضات فکری، اخلاقی و مذهبی دچار گردیده است و بی وقفه در پی آن است تا راهی به سوی سعادت بیابد، زنان نیز با توجه به ساختار شخصیتی خاصی که دارند در تلاشند تا به این سعادت دست یابند ولی نمی دانند چگونه خود را از منجلاب فریب، فساد و انحراف و ملعبه بودن- نگاه غالب جهان غرب به زن امروز است- نجات دهند، روشن است که تعالیم حیات بخش اسلام از ابتدای ظهور با نفی تبعیض های جنسیتی جایگاه ویژه ای را برای زن قائل شد تا جایی که با نزول سوره کوثر در شأن فاطمه زهرا سلام الله علیها این منزلت به حد اعلای خود رسید، و اینک رسالت ماست که این حقیقت روشن را بر همگان عرضه کنیم و آنچه آزادی واقعی را برای زنان به ارمغان می آورد و سعادت و کمال را فرا رویشان قرار می دهد را با تبیین تعالیم مکتب حیات بخش اسلام و معرفی الگوهایی کامل عرضه نماییم از جمله این اسوه های حقیقی برای زنان به شخصیت بی بدیل زینب کبری سلام الله علیها ست.
حضرت زینب سلام الله علیها اسوه ای است برای تمام مردان و زنان کمال جو و حقیقت طلب که طریق کمال را طی می کنند. آشنایی با سیره علمی و عملی ایشان، درسهایی آموزنده و کاربردی برای همگان دارد. مقام والای معنوی ایشان تا آنجاست که نام وی را خداوند برگزیده، مقامش را پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله گرامی داشته، امیرالمؤمین علیه السلام او را اجلال و اکرام کرده و اذن تفسیر قرآن به او داده، لقب نائبه الزهرا سلام الله علیها به خود گرفته و یار و غمخوار حسنین علیهم السلام بوده و جاودانگی قیام کربلا مدیون رشادت های ایشان است.
یکی از موضوعات مهمی که درباره حضرت زینب سلام الله علیها مطرح می شود، تجلی قرآن در سیرۀاین بانوی بزرگوار است. بدون تردید می توان قرآن را در قول و فعل و سیره این بزرگوار متجلّی دانست.
این مقاله با عنوان تجلی قرآن در سیره حضرت زینب سلام الله علیها در صدد بررسی جلوه های آشکار آیات الهی در سیره آن حضرت است. در این پژوهش آیاتی از قرآن محور کار قرار گرفته و سیره عملی حضرت سلام الله علیها را با توجه به آن بررسی می نماییم.
ولادت حضرت زینب سلام الله علیها
در اواسط سال ششم هجری، خاندان پاک و طاهر علوی و فاطمی علیهما السلام با شور و شعف و شادمانی و سرور تمام، پذیرای فرزند سوم خانواده؛ یعنی دختر اول امام امیرالمؤمنین علیه السلام و فاطمه زهرا سلام الله علیها بود.
در روز پنجم جمادی الاولی [سال ششم هجری ] حضرت زینب سلام الله علیها متولد شد و چشم به جهان گشود، آن هم در خانه ای که سه تن از پاکترین آفریدگان خداوند متعال؛ یعنی رسول خدا حضرت محمد صلّی الله علیه و آلهو امیر المؤمنین علی علیه السلام و سرور زنان عالم حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیهاکه درود خداوند بر همه آنان باد، نظارت و سرپرستی می نمودند.
هنگامی که حضرت زینب سلام الله علیها متولد شد و پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله بر آن آگاهی یافت به خانه دختر بزرگوارش حضرت فاطمه سلام الله علیها آمد و فرمود:
«دختر عزیزم، نوزادت را به من بده. . .»
وقتی حضرت زهرا سلام الله علیها نوزاد را آورد، رسول خدا صلّی الله علیه و آله او را در آغوش گرفت و به سینه مبارک خود چسباند، آن گاه صورت شریفش را بر صورت او نهاد و با صدای بلند گریه شدیدی نمود به گونه ای که اشک بر گونه های مبارکشان جاری شد.
فاطمه سلام الله علیها فرمود: «خداوند چشمانت را گریان نکند (ای پدر) چرا گریه می کنی؟»
رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: «دختر عزیزم! ای فاطمه، این دختر به بلاهای بسیاری گرفتار خواهد شد و مصائب و حوادث تلخی بر او وارد خواهد شد، ای جگر گوشه من! و ای نور چشمانم! هر کس بر او و مصیبت هایش گریه کند، ثوابی مانند ثواب گریه بر دو بردار بزرگوارش را خواهد داشت. » پس حضرت، او را زینب سلام الله علیها نام نهاد.
شخصیت حضرت زینب سلام الله علیها
بیشتر ویژگی های ثابت شخصیت هر انسانی از تربیت او سرچشمه می گیرد. همانگونه که اعمال و رفتارش و حتی حرکات و سکنات و اخلاقیات و صفات او از نوع تربیتی که در شخصیت وی اثر عمیق گذارده است سرچشمه می گیرد. شخصیت وجودی حضرت زینب سلام الله علیها از زمان کودکی در دامان نبوت و مهد ولایت، شکل می گیرد. و همگام با جریانات سرنوشت ساز تاریخ اسلام تکامل می یابد. در کنار پنج معصوم علیهم السلام، آب حیات از این چشمه های جوشان می نوشد و نقشی مکمل و سازنده ایفا می کند. اگرچه از کودکی نشانه های علم الهی و عظمت روح در این بانو، هویدا بود و بسیاری از ویژگی های ایشان افاضه های قدسی حق تعالی بوده اما به طور مسلم ظرف وجودی حضرت نیز توانایی و لیاقت این افاضات را داشته است.
بنابراین صحیح است که بگوییم: حضرت زینب سلام الله علیهادرس های مترقی و متعالی تربیتی را در این خانه پاک و طاهر فراگرفت همانگونه که علم همراه با فصاحت و بلاغت و خبر از آینده و نیز شناخت زندگی، قدرت و عزت نفس، شجاعت، صبر، ایثار و فداکاری، ولایتمداری، عبادت و همسرداری را در آن بیت شریف آموخت.
در این نوشتار برآنیم تا جلوه های آیات قرآن را در سیره آن بزررگوار بیابیم. و از آنجایی که جای جای زندگی ایشان تجلی گاه قرآن است، تنها بخش هایی از وجود ایشان را مد نظر قرار داده و به آن پرداخته ایم.
1- علم و دانش
یکی از درجات والای حضرت زینب سلام الله علیها مقام علمی و دانش بیکران آن حضرت است. او نوادۀپیامبر، مدینه علم، و دختر علی علیه السلام باب مدینه علم و از خاندانی است که از کودکی، علم به آنها چشانده شده و وجودشان از آن سیراب گردیده است. ایشان به راستی از مصادیق عینی این آیه قرآن هستند؛ «یرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکمْ وَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ»؛ (مجادله، 58/ 11) خداوند از شما آنان را که ایمان آوردند، بالا می برد و آنان که دانش یافته اند، پایه های بالاتر دارند.
امام محمدباقر علیه السلام می فرمایند:
«وادفع عن نفسک حاضر الشرّ بحاضر العلم. . . وقف عند غلبه الهوی باسترشاد العلم»
بدی و شر موجود را با علمی که داری از خود دور کن و با راهنمایی علم به هنگام غلبه هوای نفس پایداری بورز.
حضرت زینب سلام الله علیها با دانشی مبتنی بر آیات قرآن در مقام ابلاغ کلام کربلا از جان مایه گذاشت و ثمره آن جاودانگی جریان عاشورا گشت.
سخنان و خطبه های عالمانه و همراه با استدلال به آیات قرآن از سوی حضرت زینب سلام الله علیها، در کوفه نزد عبیدالله بن زیاد و همچنین در دربار یزید، هر کدام شاهدی بر توانایی علمی این بانو است.
پس از پایان خطبه ایشان در کوفه، امام علی بن الحسین علیه السلام متوجه زینب سلام الله علیها می شوند و می فرمایند:
«أنت بحمدالله عالمهٌ بلا معلّمه و فهیمهٌ غیر مفهّمه»
ای عمه تو بحمدالله عالمه ای هستی که تعلیم داده نشده ای و فهیم و دانایی هستی که مورد تفهیم قرار نگرفتی.
این کلام امام سجاد علیه السلام برکمال علمی حضرت زینب سلام الله علیهاگواهی می دهد؛ چرا که این تعبیر از سوی امامان معصوم برای هیچ کس به کار نرفته است.
درس و تفسیر قرآن و بیان اسرار وحی از سوی حضرت زینب سلام الله علیها برای زنان کوفه، در زمان حکومت امیرمؤمنان نشان دیگری از دانش قرآنی ایشان است.
در روایات آمده است که روزی حضرت زینب سلام الله علیها در درس تفسیر خود، «کهیعص» را تفسیر می کرد، حضرت علی علیه السلام وارد شد و فرمود:
«یا نور عینی سمعتک تفسیر من کهیعص؟ فقالت: «نعم». فقال هذا رمز لمصیبه نصیبکم عتره رسول الله ثم شرح لها للمصائب فبکت بکاء عالیا»
ای نور دیده شنیده امکه تفسیر «کهیعص» را بیان می کنی، گفتند: بله، علی علیه السلام فرمودند: این کلمه رمزی است بر مصیبت شما اهل بیت، سپس اوضاع کربلا را تشریح کردند و حضرت زینب با صدای بلند شروع به گریه کردند.
2- ولایتمداری
امامت و ولایت از ارکان اصلی دین اسلام به ویژه مذهب تشیع است که در آیات و روایات متعددی بر لزوم آن و در حفظ و صیانت این مقام رفیع و دفاع از آن اهتمام ویژه ای ورزیده اند. «أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکمْ» (نساء، 59) از خداوند و رسول و اولی الامر اطاعت کنید. «إِنَّما وَلِیکمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا» (مائده، 58) همانا ولی شما، خداوند و رسول و کسانی که ایمان می آورند، هستند.
حضرت زینب سلام الله علیها، عالمه و عقیله بنی هاشم نیز به نوبه خود تلاشی وافر در پاسداری از ولایت و امامت داشته و اقدامات فراوانی در این زمینه انجام داده است. ایشان که حضور هفت معصوم علیهم السلام را درک کرده بود در معرفت به امام، تسلیم بی چون و چرا بودن، معرفی و شناساندن ولایت، فداکاری در راه آن و. . . سرآمد است. او با چشمان خود مشاهد کرده بود که چگونه مادرش، خود را سپر بلای امام و ولی خویش قرار داده و خطاب به ولی خود گفت: «روحی لروحک الفداء و نفسی لنفسک الوقاء. . . » « [ای ابا الحسن ] روحم فدای روح تو و جانم سپر بلای جان تو باد» مادری که سرانجام جان خویش را در راه حمایت از امام خویش فدا کرد و شهیده راه ولایت شد.
زینب سلام الله علیها برای معرفی و شناساندن ولایت به نفی اتهامات پرداخت و حقوق فراموش شده اهل بیت را یادآور شد. وی در شهر کوفه فرمود:
«أنّی تَرخَصونَ قَتِلَ سلیل خاتم النّبوّهَ و مَعدن الرِّساله و سید شباب أهل الجنّه»
لکه ننگ کشتن فرزند آخرین پیامبر خدا و سرچشمه رسالت و آقای جوانان بهشت را چگونه خواهید شست؟
زینب کبری سلام الله علیها به هر شیوه ممکن کوشید از جان ولی و مقتدای خود محافظت کند، تا جایی که جان فرزندان خویش را هم بر سر این راه نهاد. ایشان در امتداد ولایتمداری خویش، در واقعه عاشورا از هر اقدامی که بتواند از امام و ولی اش محافظت کند مضایقه نکرد و این را از آغاز حرکت از مدینه تا شام اثبات نمود.
3- حیاء
در متون اسلامی حیاء یکی از بزرگترین فضایل انسانی است که برای زنان پسندیده تر است و زنان با حیا همواره مورد ستایش قرآن و بزرگان دین قرار گرفته اند. حیاء نمادی از عقلانیت است. قرآن کریم در سورۀقصص آیه 25، هنگامی که از دختران شعیب یاد می کند، می فرماید: «فَجاءَتْهُ إِحْداهُما تَمْشِی عَلَی اسْتِحْیاءٍ. . . » (قصص، 25) یکی از آن دو دختر نزد موسی آمد در حالی که با حیا گام برمی داشت.
امام علی علیه السلام می فرمایند:
«أعقل الناس أحیاهم»
عاقل ترین مردم با حیاترین آنهاست.
حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها در تاریخ اسلام بزرگ ترین نماد حیا و عفاف است و زینب سلام الله علیها نیز در مکتب او درس گرفته است. زینب خردسال دیده بود زمانی که نابینایی به خانه فاطمه سلام الله علیها وارد می شود، آن حضرت پشت پرده می رود و از او شنیده بود بهترین حالت برای زن، زمانی است که او مرد نامحرمی را نبیند و مرد نامحرمی نیز به او ننگرد. «أَ لَمْ یعْلَمْ بِأَنَّ اللَّهَ یری » آیا انسان نمی داند که خداوند او را می بیند؟ (علق، 14)
در مورد حیای حضرت زینب سلام الله علیها این سخن یحیی مازنی که از علمای بزرگ و راویان حدیث است، ما را از سخن پروری بی نیاز می کند. وی می گوید: مدتها در مدینه در همسایگی علی علیه السلام زندگی می کردم، منزل من در کنار منزلی بود که زینب سلام الله علیها، دختر علی علیه السلام در آنجا سکونت داشت. حتی یکبار هم کسی زینب سلام الله علیها را ندید و صدای او را نشنید. او هر گاه می خواست به زیارت جدّ بزرگوارش برود، در دل شب می رفت در حالی که پدرش علی علیه السلام در پیش او و برادرانش حسن و حسین علیهما السلام در دو طرف او بودند. وقتی به نزدیک قبر شریف رسول خدا صلّی الله علیه وآله می رسیدند، امیرمؤمنان علیه السلام شمع های اطراف قبر را خاموش می کردند. یک روز امام حسن علیه السلام علت این کار را سؤال کردند، حضرت فرمودند:
«أخشی ان ینظر أحد إلی شخص أختک زینب»
از آن می ترسم که کسی (در روشنی) خواهرت زینب را ببیند.
در خانواده مطلوب و آرمانی اسلام، زنان حیا را به حد اعلای آن در وجود خود پرورش داده، در کردار و رفتار خود به ظهور می رسانند و مردان مرزداران این حیا می باشند. به گفته شیخ جعفر نقدی، زینب سلام الله علیها، تربیت شده پنج تن آل عباست.
«فالخمسه أصحاب العباء هم الذین قأموا بتربیتها و تثقیفها و تهذیبها و کفاک بهم مؤدّبین و معلّمین. »
پنج تن آل عبا به تربیت و فرهنگ سازی و تهذیب زینب همت گماردند و همین بس که آنها ادب کننده و آموزگار باشند.
عایشه بنت الشاطی، نویسنده و اهل تحقیق اهل سنّت می گوید: زینب در آغاز جوانی چگونه بوده است، مراجع تاریخی از وصف رخساره زینب در این اوقات خودداری می کنند زیرا که او در خانه و روبسته زندگی می کرد. ما نمی توانستیم مگر از پشت پرده، روی او را بنگریم. ولی پس از گذشتن ده ها سال از این تاریخ، زینب از خانه بیرون می آید و مصیبت جانگداز کربلا او را به ما نشان می دهد و کسی که او را به چشم دیده، برای ما وصفش می کند، و چنین می گوید، چنانکه طبری نقل کرده است: «گویا می بینم زنی را که مانند خورشید می درخشید و با شتاب از خیمه گاه بیرون آمد. پرسیدم: او کیست؟ گفتند: دختر علی علیه السلام است.
بر اساس موازین اسلام وجود حیا مانع حضور اجتماعی زن و فعالیت وی در عرصه های مختلف اجتماعی نیست. زینب سلام الله علیها پس از واقعه عاشورا، نقش مهمی در افشاگری و بیان جنایات بنی امیه و شناساندن اهل بیت پیامبر صلّی الله علیه و آله به مردم دارد. در میان مردم و در کاخ ابن زیاد و یزید سخن می گوید و به پایداری از حریم اهل بیت و خانواده امام حسین علیه السلام می پردازد ولی در عین حال همواره در هاله ای از حیا و عفاف قرار دارد. راوی خطبه پس از آن که پرده از کلمات عالمانه او برمی دارد، نمی تواند از این اعتراف چشم پوشی کند که: «قسم به خداوند! ندیدم زنی این چنین با حیا که گویاتر و عالمانه تر از این سخن بگوید. »
3- صبر
صبر از تووصیه های آیات قرآن است: «وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ» (بقره، 45) و طلب یاری کنید از خدا به صبر کردن و نماز.
مقاومت در برابر شدائد و سختی ها و نشان ندادن ضعف در انجام وظیفه از ویژگی های شایسته حضرت زینب سلام الله علیها است. این توانمندی در ایشان آن چنان برجسته است که در زیارتنامه ایشان می خوانیم:
«لقد عجبت من صبرک ملائکه السماوات»
ملائکه آسمان از صبر تو به شگفت آمدند. و این چنین بانوی صبوری شایسته بهترین پاداش هاست.
ریشه این توانمندی در حضرت چند چیز است: نخست اینکه وی معرفت والایی از خدا داشت و به او عشق می ورزید و رضایت خدا را در صبوری می دید. بخاطر رضای خدا سختی ها را تحمل می کرد. دوم اینکه وی می دانست رسالتش جز به صبر و مقاومت سامان نمی پذیرد. بی صبری و جزع نشانه ضعف است که او و خاندانش از آن مبرّی هستند. «وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ» (عصر، 3) و به درستی و راستی در دین یکدیگر را سفارش کردند.
سوم اینکه حضرت قیام و شهادت و اسارت در راه خدا را مسیر هدایت خود می دید و آن را با تمام وجود باور داشت و می دانست پیامدهای صبوری او (هدایت مردم، انجام وظیفه به طور احسن، حفظ آبروی خاندانش و. . . ) در برابر این شدائد، چقدر گرانبهاست.
نمونه بارز صبر و مقاومت حضرت زینب سلام الله علیها در مجلس ابن زیاد؛ بر همگان آشکار شده است. آن گاه که ابن زیاد با نیش زبانش برای آزردن حضرت، می گوید: «کیف رأیت صنع الله بأخیک و أهل بیتک؛ کار خدا را با برادر و خانواده ات چگونه یافتی؟» او در واقع با تعریض می خواهد بگوید که دیدی خدا چه بلایی به سرتان آورد؟ زینب سلام الله علیها در پاسخ درنگ نمی کند، صبورانه و با آرامشی که از تسلیم رضای خدا بودن او حکایت می کند، می فرماید: «فوالله ما رأیت إلا جمیلا هؤلاء رجال کتب الله علیهم القتال لبرزوا إلی مضاجعهم» به خدا سوگند، جز زیبایی چیزی ندیدم. آنان مردانی بودند که خداوند شهادت را برایشان مقدر کرده بود و به سوی آرامگاهشان رفتند. ابن زیاد از پاسخ یک زن اسیر در شگفت ماند و از این همه صبر و استقامت در مقابل مصیبت ها متعجب شد و قدرت محاجه را از دست داد. قوت صبوری او در شدائد کربلا آن چنان بود که حتی آن حضرت تسلّی بخش دل امام سجاد علیه السلام بود و گفت: آنچه از سختی ها می بینی بر صبر و تحملت چیره نشود که شهادت و این نوع مصائب تعهدی است که رسول الله از جدت علی علیه السلام و پدرت حسین و عمویت عباس گرفته است که ما سختی ها را به جان بخریم و مقاومتمان شکسته نشود.
نتیجه
زینب کبری سلام الله علیها که پرورش یافته مکتب وحی بودند سیره و روشی برگرفته از تعالیم قرآنی داشتند. و هر کدام از ابعاد زندگیشان نشانی از آیات قرآن است. اگر ایشان صبور است چون خداوند در قرآن کریم انسانها را به صبر توصیه کرده است و اگر رفتاری عالمانه از خود بروز می داد علمشان از علوم قرآنی منشأ می گرفت. ولایتمداری، حیاء و سایر ویژگی های شخصیتی این بانوی بزرگوار تداعی گر آموزه های ناب وحی الهی است. بنابراین سیره ایشان می تواند مصداقی در تبیین آیات قرآنی به شمار آید.
منابع
1- ابن شعبه حرانی، تحف العقول
2- تمیمی آمِدی، عبدالواحد، غررالحکم و دررالکلم، 1389-
3- طهماسبی بلداجی، اصغر، بررسی استنادات قرآنی حضرت زینب سلام الله علیها در دو خطبه کوفه و شام، حسنا: فصلنامه تخصصی تفسیر، علوم قرآن و حدیث، سال پنجم، شماره 16، بهار 1392-
4- قزوینی، محمد کاظم، زندگانی حضرت زینب سلام الله علیها، ترجمه محمد اسکندری، تهران، مهر یاس
5- نقدی، شیخ جعفر، زینب کبری، قم، مکتبه الممیز.
6- نوری، اعظم، خرد ورزی در سیره حضرت زینب سلام الله علیها، پژوهشنامه مطالعات اسلامی زنان و خانواده، سال اول پاییز و زمستان 1392 شماره 1- [1]
پی نوشت
[1] جمعى از نويسندگان، مجموعه مقالات، 1جلد، [بى نا] - [بى جا] - [بى جا]، چاپ: 1.