استاد، مولف و محقق حوزوی تشریح کرد: / راز جمع فاطمه ثانی و محبوبه المصطفی (ص) در واژه‌ای به نام زینب (س)
ریاحین ـ از راه های مهم شناخت شخصیت های اثرگذار و تاریخ ساز، مروری بر القاب و صفاتی است که به آنها شهرت یافته اند؛ حضرت زینب (س) به عنوان پیام رسان کربلا و کسی که واقعه عاشورا را زنده نگاه داشتند نیز این آن قاعده مستثنی نیستند، از این رو و به مناسبت فرا رسیدن سالروز ولادت حضرت زینب کبری (س) با حجت الاسلام والمسلمین محمدجواد مروجی طبسی، استاد، مولف و محقق حوزوی و نگارنده کتبی همچون «دردانه دلداده»، «تفسیر امام رضا (ع)» و ... درباره فلسفه القاب آن حضرت (س) به گفتگو پرداخته ایم که مشروح آن از نظرتان می گذرد:
آیا القابی که حضرت زینب (س) را با آن نام می برند می تواند سبک زندگی آن بانوی مکرمه را به تصویر بکشد؟
بله، حضرت زینب (س) در سال پنج، شش یا هفتم بعثت در خاندان رسالت به دنیا آمدند؛ به نظر می رسد بهتر است پیش از هر چیز نگاهی به القاب ایشان داشته باشیم تا چرایی بیان آنها را دریابیم.
اگر القاب و اوصاف ایشان را بررسی کنیم، می بینیم به حضرت زینب (س) «عقیله بنی هاشم» گفته اند، در لغت عقیله به بزرگ قبیله و فرد بزرگ اطلاق می شود، بدون شک حضرت زینب (س) در میان زنان بنی هاشم حق تقدم داشته اند به ویژه از نظر شخصیت و منزلت.
یا به ایشان گفته اند عقیله الطالبین یا صدیقه صغری در برابر صدیقه کبری؛ باید توجه داشت صدیقه کبری لقب حضرت زهرا (س) است که مجمع تمام صفات عالیه بشری بوده اند وقتی می رسیم به حضرت زینب (س) می بینیم صدیقه صغری نامیده شده اند این یعنی خلاصه مادر بوده اند از نظر کرامت، شجاعت و ...
همچنین، حضرت زینب (س) عصمت صغری نام گرفته اند و نیز ولی خدا یا «الراضیه بالقضاء»، چراکه اگر زندگانی حضرت زینب (س) به ویژه در ماجرای کربلا و بعد از آن در مدینه و مصر یا شام را مرور کنیم همانند امیرمومنان (ع) و امام حسین (ع) راضی به قضای الهی بوده اند، چراکه خداوند مقدر فرموده بود تا اهل بیت (ع) در راه او این مصایب را ببینند و آنها نیز به جان خریدند!
باید توجه داشت که تحمل مصائب برای امام حسین (ع) که از کمال عصمت برخوردار بودند، سهل تر بود اما حضرت زینب (س) که در درجه پایین تر عصمت قرار داشتند اگرچه برخی مصایب برایشان ناگوار بود اما به دلیل رضای الهی پذیرفتند و صبر کرده و هیچ شکایتی نکردند حتی در بدترین شرایط از این رو درباره ایشان گفته شده «الصابره علی البلوا من غیر جزع و شکوی»
به مقام عصمت حضرت زینب (س) اشاره کردید آیا القاب و توصیفاتی درباره علم ایشان نیز داریم، ایشان این علم را چگونه کسب کرده بودند؟
بله، امام سجاد (ع) درباره ایشان فرمودند: «العالمه غیر معلمه» در حالی که حضرت زینب (س) محضر شش معصوم یعنی پیامبر (ص)، امیرمومنان (ع)، حضرت زهرا (س)، امام حسن مجتبی (ع)، امام حسین (ع) و حضرت سجاد (ع) را درک کرده بودند و چنین تصریحی درباره ایشان بسیار جای حرف دارد.
درباره ارتباط حضرت زینب (س) با پیامبر (ص) کمتر سخنی به میان آمده آیا در نگاه رسول خدا (ص) نیز حضرت زینب (س) دارای جایگاهی ویژه بوده اند؟
یکی از القاب حضرت زینب (ص) «محبوبه المصطفی (ص)» است چراکه پیامبر (ص) به ایشان علاقه داشته اند و نوشته اند وقتی حضرت زینب (س) دنیا آمدند پیامبر (ص) در مدینه حضور نداشتند بعد از بازگشت، فرمودند: «علی جان! اسم این نوزاد را چه گذاشته ای؟» و ایشان فرمودند: «من در هیچ کاری بر شما پیشی نمی گیرم.»
و بعد حضرت جبرئیل نازل شد و فرمود: «نام این دختر را زینب بگذارید.»
لقب دیگر ایشان «ثانیه الزهراء» است یعنی نسخه دوم حضرت فاطمه (س) به عبارت بهتر هر چه را مردم بعد از فاطمه زهرا (س) می خواستند مشاهده کنند در ایشان می یافتند؛ از القاب دیگر ایشان شباهت به خدیجه الکبری (س) بوده است و کسانی که درصدد بودند عظمت و کرامت حضرت خدیجه کبری (س) را ببینند، در حضرت زینب (س) آنها را می یافتند.
ایشان از نظر حیا به حضرت فاطمه زهرا (س)، از نظر فصاحت به امیرمومنان (ع)، از نظر حلم و بردباری و صبر به امام حسن مجتبی (ع) و از نظر شجاعت به امام حسین (ع) تشبیه شده اند.
آیا تصریح این القاب و اوصاف صرفا به منابع شیعی محدود می شود یا اهل سنت نیز بر آنها صحه گذاشته اند؟
در بسیاری از تراجم اهل سنت درباره حضرت زینب (س) آمده که: «ایشان در بنی هاشم و عرب معروف به کَرم بوده است و از نظر قدرت و قوت و بصیرت در درجه بسیاری بالایی و عابد بوده اند.»
حضرت زینب (س) در مسیر کوفه تا شام غذای خود را علی رغم چند شبانه روزی بی غذایی و بی آبی، چون غذا برای بچه ها کم بود قرص نان خود را به بچه ها می دادند و هیچ کَرمی بالاتر از این نیست.
درباره عبادت ایشان باید گفت حضرت زینب (س) شب ها به عبادت می پرداخت، روزها را به روزه داری و معروف به تقوا بوده اند و بالاترین نشان را از پیامبر (ص) و معصومین (ع) دریافته کرده اند.
از حضرت زینب (س) روایت است که خطاب به احمدبن هاشمی فرمودند «هر کس بخواهد خلق فردای قیامت شقیع او باشند حمد خدا را بگوید، هر کس حمد خدا را گوید، خداوند می شنود.»
بعد می فرمایند: «از خدا بترس چراکه او بر تو توانا است و از خدا شرم داشته باش که بسیار به تو نزدیک است.»
باید توجه داشت حضرت زینب کبری (س) از معدود بانوان در تاریخ اسلام هستند که به وظایف شرعی، اخلاقی و تبلیغی خود با همه توان عمل می کردند.
یعنی قبل از واقعه کربلا نیز ایشان حضور اجتماعی اثرگذار داشتند؟
زمانی که در کوفه همراه امیرمومنان (ع) بودند با اینکه خانه دار بودند و در جنگ ها پدرشان را همراهی نمی کردند، کارهای پشتیبانی همچون رسیدگی به زنان تنهامانده را انجام می دادند و حتی به آنها تدریس می کردند.
روایت است امیرمومنان (ع) روزی وارد خانه شده و مشاهده کردند که حضرت زینب (س) تفسیر آیه یک سوره مبارکه مریم را بیان می کردند، بعد از اتمام جلسه، حضرت امیر (ع) فرمودند: «می دانی این آیه راجع به مصایب بر شما بعد از من است؟!»
با توجه به درک محضر و همراهی شش معصوم (ع)، آیا حضرت زینب (س) در زمینه نقل حدیث نیز فعالیت داشته اند؟
بله، یکی از مقامات حضرت زینب (س) روایت حدیث است از پیامبر اکرم (ص)، امیرمومنان (ع)، حضرت زهراء (س)، ام سلمه، ام ایمن و ... که متاسفانه معمولا این نقش حضرت (س) مغفول مانده است.
اما احمدبن جعفر هاشمی، امام سجاد (ع)، عباد عامری و مخلد از ایشان حدیث نقل کرده اند؛ همچنین، بعد از شهادت حضرت زهرا (س) قضایای فدک و ماجراهای بعد از آن را و نیز ماجرای ولادت سیدالشهداء (ع) را از مادرشان حضرت زهرا (س) نقل کرده اند.
منابعی همچون بلاغه النساء در صفحه 62، کفایه الاثر در صفحه 194 و کامل الزیاره در صفحه 259 این روایت حدیث توسط حضرت زینب (س) را تصریح کرده اند.
به عنوان مثال ایشان از اسماء نقل می کنند که پیامبر (ص) به اسماء فرمودند: «ای اسماء خلقت فاطمه (س)، خلقت حوریه انسیه است.»
علاوه بر این، حضرت زینب (س) ماجراهای بعد از رحلت پیامبر (ص) را از ام سلمه نقل کرده و نیز خطبه فدک را حضرت زینب (س) نقل کرده اند.
همچنین، از مادرشان درباره امیرمومنان علی (ع) نقل کرده اند که فرمودند: «بدان ای علی تو و شیعیانت در بهشت خواهید بود.»
البته این بخشی از زندگانی حضرت زینب (س) آنهم به صورت ناقص، گذرا و سریع است اما از همین مقدار در می یابیم در مدت زندگانیشان مادر، بعد پدر و برادرانشان را بیش از 50 سال همراهی کرده و در کنار شش معصوم (ع) بوده اند و چقدر بهره برده اند و این چند معصوم (ع) چقدر به ایشان علاقه داشته اند!
حتی روایت است روزی حضرت زینب (س) وارد بر امام حسین (ع) شدند و حضرت (ع) با تعجیل به احترام ایشان از جا برخاستند که این نشان از جایگاه ایشان نزد برادرانشان دارد، قمر بنی هاشم (ع) نیز نسبت به ایشان احترامی خاص قائل بودند.
درباره نقش حضرت زینب (س) در واقعه عاشورا و آنچه در کربلا و بعد از آن نیز رخ داد، توضیح دهید.
در ماجرای کربلا حضرت زینب (س) ماندند تا عاشورا و امام حسین (ع) باقی بمانند؛ حضور حضرت زینب (س) از ابتدا تا آخر برای بقای الی الابد عاشورا است نسل اندر نسل به دلیل عظمت کاری که ایشان کردند.
اگرچه به حسب ظاهر ایشان را اسیر کردند اما در کربلا برای حفظ جان دو امام (ع) عمل کردند نخست وقت شهادت حضرت علی اکبر (ع) و حفظ جان امام حسین (ع) و دیگری وقتی امام سجاد (ع) را بیمار و در شرایط سخت دیدند هنگام حرکت به سمت کوفه و عبور از کنار شهدای کربلا که نزدیک بود امام سجاد (ع) از شدت اندوه جان به جان آفرین تسلیم کنند، فرمودند: «روزی برسد که اینجا محل رفت و آمد مردم شود...» و اینچنین جان امام (ع) با دلداریهایشان را حفظ می کنند.
یا در کوفه وقتی ابن زیاد به ساحت امام (ع) اهانت کرد و بعد دستور قتل داد حضرت (ع) ممانعت کرده و فرمودند: «اول مرا بکش!» و فرمودند: «یابن زیاد آنچه از خون ما بر زمین ریختی تو را بس است!»
از مسئولیت های زیبای ایشان در طول واقعه کربلا این بود چنان نسبت به دشمن پرخاش داشتند که دشمن احساس پیروزی نداشته باشد و در مجلس یزید فرمودند: «فکر می کنی این اسارت برای ما ذلت است و برای تو کرامت؟، هرگز چنین نیست نه برای ما نه برای تو؛ خدای متعال اگر به ظالمین مهلت می دهد از باب امتحان است.»
و اینچنین به یزید فهماندند که خدا می خواهد سیاهرویی تو را به تاریخ ثابت کند و نیز در کوفه ابن زیاد را بسیار تحقیر کردند و فرمودند: «خدا را سپاس که ما را به وجود پیامبر اسلام (ص) اکرام داشته ...»
بعد رسما او را فاسق و فاجر معرفی و چنان تحقیرش کردند که او باور نمی کرد که یک زن اینطور برابر دشمن قد علم کند.