آیا فدک جزء موقوفات حضرت زهرا(س) بوده یا نه؟

ریاحین:

 زندگی کوتاه زهرای مرضیه(س) برکات بی شماری را به دنبال داشت، برکات معنویش سراسر تاریخ اسلامی را فرا گرفت، حکایت های پیامبر(ص) و ائمه اهل بیت(ع) از رفتار خداپسندانه اش بالاترین مدرسه انسان سازی آنان بود، مفسران ژرف اندیش در ذیل سوره کوثر، فاطمه(س) و فرزندانش را مصداق حقیقی کوثر - خیر کثیر - دانسته اند (1) ، که خداوند آنها را به پیامبرش عنایت کرد پس نمی توان برکات وجودی فاطمه(س) را منحصر در امور معنوی تنها دانست، عملکرد و سیره پیامبرگونه اش در امور مادی و معنوی هر دو برکت را به دنبال داشت. او در باب صدقات و موقوفات برترین بانوی جهان بوده و هست، هر چه را مالک بوده بر اساس سیره پدر بزرگوارش تقدیم به فقراء و مستمندان می نمود و علاوه بر کمک های مقطعی کمک های جاویدان و مستمری - موقوفات و صدقات - داشته است.

علامه عالیمقدار مجلسی (ره) می گوید: سید بن طاووس(ره) رو به فرزندش نمود، گفت: پسرم، موقوفات و صدقات جده ات فاطمه زهرا(س) همانند العوالی - حیطان سبعه - و ... از اموالی بود که رسول خدا(ص) آنها را بدون جنگ و درگیری مالک گردید و کسی در آن شریک نبوده و ملک خالص آن حضرت شد و «فئ » محسوب شد. بعدا پیامبر خدا(ص) آنها را در زمان حیات خویش به دخترش به صورت هبه (بخشش) واگذار کرد. فاطمه(س) هم آنها را در راه خدا وقف نمود - غیر از فدک که توضیحش خواهد آمد - و سپس «موقوف علیهم » - کسانی را که می توانند از آن موقوفات استفاده نمایند - مشخص کرد.

سپس سید بن طاووس(ره) اضافه کرد و گفت فرزندم: در ارزش آنها همین قدر بس که بعضی از آن اموال سالانه بین 24000 تا 70000 درهم درآمد داشته است. (2)

صدقات صدیقه طاهره(س)

الف) ام العیال: چشمه ای است که به برکت آن روستایی بزرگ در کنارش ساخته شده، این روستا در نزدیکی قلعه های «آرة » که بین راه مکه و مدینه است واقع شده، در آن روزگار بیش از 20000 نخل خرما داشته است و امروز هم در آنجا میوه های مختلف مانند لیمو، انگور، موز به عمل می آید، ام العیال در یکصد و هفتاد کیلومتری مدینه منوره و پنجاه و شش کیلومتری شرق «سقیا» قرار دارد. (3)

عرام بن اصبغ سلمی که شخصی مورد اطمینان است و در سال های 275 هجری قمری زندگی می کرده و در شناسایی منطقه «تهامه » از خبرگی ویژه ای برخوردار بود (4) می گوید: ام العیال قریة صدقة فاطمة الزهراء بنت رسول الله (صلی الله علیه و آله); روستای ام العیال صدقه و موقوفه فاطمه زهرا(س) دختر رسول خدا(ص) است. (5)

امروز هم فرزندان فاطمه(س) از آن بهره می گیرند. این چشمه و این سرزمین از سوی صدیقه طاهره(س) بر سادات حسینی وقف گردیده است. (6)

چه بسا وقف بر سادات حسینی از آن جهت بوده که بنا بر پیش بینی فاطمه(س) امامت در نسل و فرزندان حسین بن علی - علیهما السلام - استمرار پیدا می کرده و از سوی دیگر بعد از شهادت ابا عبدالله الحسین(ع) فرزندان آن حضرت بیشتر مورد غضب و ناخوشایندی حاکمان بنی امیه واقع می شدند و نیاز به یک پشتوانه مالی خاص داشتند. از این رو «ام العیال » را وقف سادات حسینی می نماید و در بین مسلمانان روشن و مسلم است که اموال موقوفه باید صرف «موقوف علیهم » گردد.

سمهودی نیز می نویسد: ام العیال، چشمه ای است که متعلق به فاطمه زهرا(س) بوده سپس آن را وقف نمود. توسط این چشمه بیش از بیست هزار نخل آبیاری می گردیده و جعفر بن طلحة بن عبیدالله تیمی دویست هزار دینار جهت احیاء آن و اطراف آن صرف کرده است. (7)

باغ های هفتگانه موقوفه فاطمه(س)

ب: دیگر موقوفات صدیقه طاهره در وصیت نامه اش به علی بن ابیطالب(ع) چنین آمده است: ابوبصیر می گوید: امام محمد باقر(ع) فرمود: آیا وصیت نامه مادرم فاطمه(س) را در این مورد بخوانم؟ ما تقاضا و درخواست نمودیم که قرائت کند. حضرت ظرف کوچک (و یا زنبیلی) را بیرون آورد و نوشته ای را از آن میان به دست گرفت و چنین قرائت کرد:

 

«بسم الله الرحمن الرحیم، هذا ما اوصت به فاطمة بنت محمد رسول الله - صلی الله علیه و آله - اوصت بحوائطها السبعة، العواف و الدلال و البرقة و المیثب و الحسنی و الصافیة و ما لام ابراهیم الی علی بن ابی طالب فان مضی علی فالی الحسن فان مضی الحسن فالی الحسین فان مضی الحسین فالی الاکبر من ولدی. شهد الله علی ذلک و المقداد بن الاسود و الزبیر بن عوام و کتب علی بن ابی طالب - علیه السلام -»; (8) این وصیت نامه ای است که فاطمه زهرا(س) دختر محمد پیامبر خدا(ص) بدان وصیت نمود. در آن وصیت نمود که زمین ها و باغ های دیوار شده هفت گانه: العواف، الدلال، البرقه، المثیب، الحسنی، الصافیه و مشربه ام ابراهیم، در اختیار علی بن ابی طالب(ع) است و چنانچه علی(ع) از دنیا رفت در اختیار فرزندم حسن بن علی - علیهما السلام - قرار می گیرد و چنانچه او از دنیا رفت در اختیار فرزند دیگرم حسین بن علی - علیهما السلام - خواهد بود و بعد از او در اختیار بزرگترین فرزندانم قرار خواهد گرفت. گواهی می دهد بر این وصیت نامه خداوند متعال و سپس افرادی همانند مقداد بن اسود کندی و زبیر بن عوام. که وصیت نامه توسط امیرمؤمنان علی بن ابیطالب [علیه السلام] نوشته شد.

همانند روایت فوق با اندکی اختلاف از امام صادق و امام رضا - علیهما السلام - نقل گردیده و مضمون گذشته را مورد تاکید قرار داده اند.

سمهودی در باره باغ های هفتگانه به نقل از واقدی گفته است: مخیریق در میان یهود بنی نضیر عالم اندیشمند و متعهدی بود که ایمان به پیامبر خدا(ص) آورد سپس اموالش را در اختیار آن حضرت قرار داد و این اموال همان باغ های دیوار کشیده هفتگانه بوده است. و همچنین از محمد بن کعب نقل کرده که: که این اموال متعلق به مخیریق یهودی بوده، چون جنگ «احد» فرا رسید رو به دیگر یهودیان کرد و گفت: چرا محمد - (صلی الله علیه و آله) - را یاری نمی کنید؟ سوگند به خدا همه شما می دانید که یاری دادن به او وظیفه و تکلیف همه شماها است. جواب دادند:

امروز شنبه است [روز عبادت و تعطیلی است]مخیریق گفت: شما از وظیفه فرار می کنید شنبه یعنی چه؟! سپس خود شمشیر بر گرفت و همراه با رسول گرامی اسلام با دشمنان آن حضرت جنگید تا سخت مجروح گردید و چون در بستر افتاد چنین وصیت کرد:

«اموالی الی محمد یضعها حیث یشاء; دارائی های من در اختیار محمد(ص) خواهد بود هر کجا می خواهد و صلاح می داند مصرف کند.» (9)

رسول خدا در سال هفتم هجرت اموال مخیریق را جزء صدقات قرار داد (10) ولکن امام رضا(ع) فرمود: رسول خدا آن ها را وقف بر فاطمه نمود، و سپس فاطمه آنها را بر بنی هاشم و بنی المطلب وقف نموده است. (11)

«حیطان سبعه » همان باغ ها و مزارع هفت گانه ای است که اطراف آن دیوار کشیده شده بود و بیشتر آنها در منطقه «العوالی » و شرق مدینه منوره واقع شده بود.

1- العواف: بعضی آن را - الاعواف - دانسته اند و لکن ابن شبه می گوید صحیح در نزد من «العواف » است، و آن جایگاه وسیعی است در نزدیکی شهر مدینه که مردم آن اموال خویش - گوسفندان و شتران و ... - را در آن جا نگهداری می کردند، این وادی از سرچشمه «مهزور» آبیاری می گردید. (12)

ابو غسان گفته است: الاعواف جزء معروف بالعالیة (13) ; اعواف; قطعه زمین شناخته شده ای است که در منطقه باب العوالی واقع شده است.

2 - الصافیة: این باغ در قسمت شرقی مدینه واقع شده و به قطعه «زهیره » (14) معروف است این مکان از جمله اموالی بود که از یهود بنی قریظه بدست آمد و چون هیچگونه درگیری وجود نداشت جزء اموال خالص پیامبر خدا(ص) محسوب شد و کسی در آن سهمی نداشت. پیامبر آن را به دخترش فاطمه(س) واگذار کرد او هم آن را وقف نمود.

3 - الدلال: قطعه زمینی بود که در قسمت شرقی مدینه قبل از صافیه واقع شده، آن را بنی ثعلب یهود مالک بودند، امام باقر(ع) فرمود: دلال متعلق به یک زن یهودی از بنی نضیر بود که سلمان(ره) در نزد او در بردگی بسر می برد، آن زن طی قراردادی با سلمان بنا را بر این گذاشتند که سلمان آن سرزمین احیا کند و درختکاری نماید سپس آن زن مسلمان را آزاد نماید، رسول خدا(ص) از این پیمان و قرارداد آگاه شد، به نزد مسلمان در محل کاشتن درختها آمد و به او کمک کرد و در مدت کوتاهی درختان بزرگ شدند و به ثمر نشستند، پس از مدتی که اسلام قدرت پیدا کرد. آن سرزمین به عنوان غنیمت - فئ - به تصرف پیامبر خدا درآمد،پیامبر(ص) آن را به دخترش فاطمه داد. فاطمه(س) هم آن را وقف در راه خدا نمود. (16) و بعضی محدثان از «الدلال » تعبیر به «الکلاب » کرده اند و گفته اند: آن نهر آب مورد توجهی بود که در مدینه جاری می گشت و مردم از آن بهره می بردند.

4 - برقه: این باغ در قبله مدینه به سمت مشرق قرار گرفته بود، قبلا از اموال یهود بنی قریظه محسوب می گردید لکن بعد از اینکه به دست رسول خدا(ص) افتاد سلمان(ره) در آن درختکاری کرد و بعد هم به فاطمه واگذار شد که آن حضرت آن را وقف بر بنی هاشم و بنی المطلب نمود. (17)

5 -المیثب: جایش معین نیست و لکن جزء عنائمی است که بدون جدال به دست پیامبر(ص) افتاد، او هم آن را به دختر خویش داد و بعد هم فاطمه(س) وقفش نمود، بکری می گویند: از موقوفات عام رسول خدا(ص) است. (18)

6 - حسنی: موضعی است که در نزدیکی «الدلال » واقع شده و مشهور به «الحسینیات » می باشد، این محل از وادی «مهزور» آبیاری می گردد. (19)

7 - مشربه ام ابراهیم: در آخر باب العوالی مدینه منوره، بستانی است که چون ام ابراهیم - ماریه قبطیه - همسر رسول خدا(ص) را در آنجا درد زایمان عارض شد، دستش را به چوبی گرفته بود که بعد از لحظاتی فرزندش «ابراهیم » به دنیا آمد بدین جهت مشربه ام ابراهیم نام گرفت این بستان در نزدیکی مدارس یهودی آن روز قرار داشت و درختان آن بستان از وادی «مهزور» آبیاری می گردید. (20) مشربه به اطاق مسکونی اطلاق می شود، پیامبر خدا(ص) ماریه قبطیه را آنجا سکونت داده بود. (21

 

آیا فدک جزء موقوفات بوده یا نه؟

در باره فدک توجه به دو مطلب حائز اهمیت است: اولا: فدک در 140 کیلومتری مدینه منوره واقع شده و بعضی مانند یاقوت حموی فاصله بین فدک و مدینه منوره را دو تا سه روز دانسته اند و فدک را غیر از حیطان سبعه می دانند زیرا حیطان سبعه همگی در اطراف مدینه بوده و تملیک آن ها توسط مخریق در سال دوم و سوم هجرت بعد از غزوه احد بوده و آنها را به رسول خدا(ص) واگذار نموده. و حدود و جایگاه آن هم معین شده همان طوری که گذشت.

فدک را کسی جزء صدقات و موقوفات آن حضرت ندانسته اند بلکه بر اساس کلام فاطمه(س) فدک ملک طلق او بوده و نیز خلفاء بنی امیه و بنی عباس هم که در بعضی از مقاطع تاریخی به فرزندان فاطمه(س) واگذار کردند آن را میراث آن حضرت دانستند.

در نامه مامون عباسی به هنگام واگذاری فدک به فرزندان فاطمه(س) خطاب به فرماندار مدینه (قثم بن جعفر) نوشت:

انه کان رسول الله(ص) اعطی ابنته فاطمة(س) فدک و تصدق علیها بها و ان ذلک کان امرا ظاهرا معروفا عند آله - علیه الصلاة و السلام - ثم لم تزل فاطمة تدعی منه بما هی اولی من صدق علیه. و انه قد رای ردها الی ورثتها و تسلیمها الی محمد بن یحیی بن الحسین زید بن علی بن الحسین بن علی ابی طالب [علیه السلام] و محمد بن عبدالله بن الحسین بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب - رضی الله عنهم - لیقوموا بها لاهلها. (22)

همانا رسول خدا(ص) فدک را به دخترش «فاطمه »(س) بخشید و بر او روا داشت، این مطلب در نزد اهل بیت رسول خدا(ص) روشن و آشکار است بعد همچنان فاطمه(س) مدعی آن بود که فرمایش آن بانو سزاوارتر به تصدیق و قبول است، پس مصلحت در این است که فدک به ورثه فاطمه(س) بازگردانده شود و به محمد بن یحیی و محمد بن عبدالله نوه های علی بن الحسین[علیه السلام] واگذار کنید تا آنها به اهلش برسانند.

پی نوشتها:

1- التفسیر الکبیر، فخر رازی، ج 32، ص 124; مجمع البیان، ج 10، ص 549.

2- سفینة البحار، شیخ عباس قمی، ج 7، ص 45; بحارالانوار، ج 29، ص 123، ح 5.

3- معجم معالم الحجاز، عاتق بن غیث بلادی، ج 1، ص 21.

4- اعلام زرکلی، ج 4، ص 223.

5- معجم معالم الحجاز، ج 6، ص 194.

6- عمدة الاخبار فی مدینة المختار، احمد بن عبدالحمید عباسی، ص 241.

7- وفاء الوفا باخبار دار المصطفی، ج 4، ص 1130.

8- فروع کافی، ج 7، ص 48، ح 5; بحارالانوار، ج 43، ص 235،ح 1.

9- وفاء الوفا، ج 3، ص 990 و 825.

10- تاریخ المدینة المنوره، ابن شبه، ج 3، ص 173 - 175.

11- فروع کافی، ج 7، ص 47 و 48، ح 1 - 4.

12- تاریخ المدینة المنوره، ج 1، ص 174.

13- بحارالانوار، ج 22، ص 299.

14- همان.

15- تاریخ المدینة المنوره، ج 1، ص 174; بحارالانوار، ج 22،ص 299.

16- بحارالانوار، ج 22، ص 300.

17- همان.

18- معجم معالم الحجاز، ج 8، ص 309.

19- وفاءالوفا، ج 4، ص 1291.

20- تاریخ المدینة المنورة، ج 1، ص 173; بحارالانوار، ج 22، ص 299; وفاءالوفا، ج 4، ص 1291.

21-همان.

22- معجم معالم الحجاز، عاتق بن غیث البلادی، ج 7، ص 7 -26.