(
579
)
فاطمه زهرا سلام الله علیها، سبب خلقت
اساس خلقت عالم، وجود مقدس حضرات معصومین علیهم السلام به ویژه حضرت زهرا سلام الله علیها هستند. با توجه به مرتبه وجودی وخلقت نوری حضرت زهرا سلام الله علیها سببیت ایشان در خلقت عالم هستی مساله اصلی این نوشتار است. این مساله را می توان بر اساس تحلیل معنای کنیه «ام ابیها» به دست آورد. واژه «ام ابیها» به این معناست که حضرت زهرا سلام الله علیها اساس و پایه و ریشه درخت رسالت و عنصر نبوت می باشند.
واژگان کلیدی : فاطمه زهرا سلام الله علیها، سبب خلقت، مرتبه وجودی، خلقت نوری، ام ابیها، اصل
بیان مساله :
عالم هستی دارای ظاهر و باطنی است که اکثر انسان ها فقط ظاهر آن را می بینند و به باطن آن راه پیدا نمی کنند. در واقع ملکوت عالم برای آنها غیب است چنان که از سیر نزولی و صعودی خود هم غافل هستند و از اینکه عوالمی را گذرانده اند تا به اینجا رسیده اند فراموش کرده اند. چنین افرادی همه چیز را در عالم دنیا خلاصه می کنند. از جمله اموری که آن را فراموش نموده اند توجه به علتهای اصلی خلقت عالم است. بر اساس روایاتی که به آنها اشاره خواهد شد اساس خلقت عالم، وجود مقدس حضرات معصومین علیهم السلام به ویژه حضرت زهرا سلام الله علیها هستند، چون دارای جایگاه ویژه ای نزد خدای متعال می باشند و خلقتی دارند که خاص خودشان است و سایر موجودات از آن بی بهره اند. مساله اصلی این نوشتار تبیین سببیت حضرت زهرا سلام الله علیها برای عالم خلقت است. این مساله با تحلیل معنایی واژه «ام ابیها» مورد بررسی قرار می گیرد.
از آنجا که طبق قاعده علیت، علت بر معلول خود مقدم است، لازمه مساله سببیت خلقت معصومین علیهم السلام، اثبات جایگاه وجودی ایشان قبل از خلقت عالم است. لذا در ابتدا به اثبات این امر می پردازیم.
1. خلقت نوری و سببیت اهل بیت علیهم السلام :
وجود مادی و جسمانی اهل بیت علیهم السلام مسبوق به وجود نورانی ایشان می باشد. این مساله که به خلقت نوری اهل بیت علیهم السلام مشهور است در روایات متعددی ذکر شده است که از جمله آنها می توان به این روایت اشاره کرد که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرمایند: «آنگاه که خداوند آدم ابوالبشر را از خاک آفرید و در او روح دمید، آدم به یمین (سمت راست) عرش الهی نظر کرد و پنج نور را مشاهده کرد که مشغول عبادت و تسبیح حضرت حق بودند. او از خداوند متعال پرسید: آیا من نخستین مخلوق تو از خاکم، یا پیش از من کسی را از تیره خاک آفریده ای؟ از جانب خداوند ندا آمد خیر ای آدم، آدم گفت: پس این پنج شبح که به هیات و صورت من هستند و من آنها را نظاره می کنم چه کسانی می باشند خداوند متعال در جواب فرمود: پ[1] این حدیث شریف در منابع اهل سنت مثل فرائد السمطین حموینی نیز آمده است. بدین ترتیب پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به خلقت نوری خودشان و اهل بیت علیهم السلام اشاره می کنند. بر اساس این روایت آنها سبب خلقت همه چیز هستند و اگر آنها نمی بودند خدای متعال چیزی را به ورطه وجود نمی آورد. از آنجا که تمام اسما و صفات حضرت حق در عالم هستی تجلی می نمایند و انسان کامل مظهر تجلی تام اسما و صفات است، وجود مقدس حضرات معصومین علیهم السلام که یکی از آنها وجود حضرت زهرا سلام الله علیها می باشد چون انسانهای کاملی هستند در واقع تجلی تام اسماء و صفات حضرت حقند که از آنها عالم بروز و ظهور پیدا کرده است.اینان پنج تن از اولاد تو هستند که خلقت تو به برکت وجود این پنج نفر است اینان پنج نفری هستند که پنج نام از اسماء خودم را جدا نموده و بر آنها نهادم اگر فیض وجودی آنان نمی بود هر آینه، بهشت، جهنم، عرش، کرسی، آسمان، زمین، ملائکه و انس و جن را نمی آفریدم. من محمودم و این شبح محمد نام دارد من عالیم و این علی است من فاطر و شکافنده ام و این فاطمه است من احسانم و این حسن است و من محسنم و این حسین است به عزت و بزرگیم سوگند اگر کسی به اندازه دانه خردل نسبت به اینان بغض و کینه داشته باشد او را مخلد در آتش می کنم بی آنکه شفاعت شافعی را بپذیرم. ای آدم اینان برگزیدگان از مخلوقاتم هستند که به سبب اینها نجات داده و یا هلاک می کنم پس اگر حاجتی در نظر داشتی برای برآورده شدن آن به ایشان متوسل شو. (غایه المرام، ص 5- احقاق الحق، ج 9، ص 203 و 253)
اولین مخلوق نور پیامبر اکرم صل الله علیه وآله بوده است. پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم در پاسخ به سوال عمویشان عباس بن عبدالمطلب که پرسید آغاز خلقت شما چگونه بوده است، فرمودند اولین چیزی که خدای متعال خلق کرده است نور ما اهل بیت بوده است. ترجمه روایت چنین است:
«ای عمو هنگامی که مشیت خداوند بر آفرینش ما تعلق گرفت تکلم به کلامی نمود و از آن نور آفریده شد پس از آن به کلمه دیگری تکلم نمود و روح پدید آمد پس آنگاه نور و روح را با هم آمیخت و ما پنج تن را آفرید ما او را تسبیح می نمودیم پیش از آنکه تسبیحی باشد و او را تقدیس می کردیم پیش از آن که تقدیس به وجود آمده باشد»[2]«چون خداوند خواست که خلقتش را تداوم بخشد از شکافتن نور من عرش را پدید آورد پس عرش از نور من و نور من از نور خداست، لذا نور من از عرش برتر است سپس نور علی شکافته شد و از نور او ملائکه خلق شدند. پس ملایکه از نور علی هستند و نور او از خداست لذا علی از ملایکه برتر است سپس نور دخترم فاطمه شکافته شد و از نور او آسمانها و زمین خلق شد پس آسمانها و زمین از نور دخترم زهراست و نور دخترم از نور خداست و دخترم برتر از آسمانها و زمین است...» (بحار الانوار، ج 15، ص 10، حدیث 11؛ البرهان، ج 1، ص 392).
پس سببیت وجود مقدس اهل بیت در خلقت عالم واضح و روشن گردید. هدف اصلی ما در این مقاله سببیت خاص وجود مقدس حضرت زهرا سلام الله علیها در خلقت تمام عالم و هستی است. گر چه از روایات ذکر شده نیز این سببیت خلقت فهمیده می شود، در ادامه به بیان مطالبی خواهیم پرداخت تا این مقصود واضح و روشن تر شود. در این روایت پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم به خلقت نوری خود و اهل بیتش علیهم السلام اشاره دارند و به این نکته نیز اشاره می نمایند که اولین موجودات خلق شده توسط خداوند متعال هستند و در ادامه روایت حضرت اشاره می فرمایند که از وجود آنهاست که همه چیز خلق شده است:
پس سببیت وجود مقدس اهل بیت در خلقت عالم واضح و روشن گردید. هدف اصلی ما در این مقاله سببیت خاص وجود مقدس حضرت زهرا سلام الله علیها در خلقت تمام عالم و هستی است. گر چه از روایات ذکر شده نیز این سببیت خلقت فهمیده می شود، در ادامه به بیان مطالبی خواهیم پرداخت تا این مقصود واضح و روشن تر شود. در این روایت پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم به خلقت نوری خود و اهل بیتش علیهم السلام اشاره دارند و به این نکته نیز اشاره می نمایند که اولین موجودات خلق شده توسط خداوند متعال هستند و در ادامه روایت حضرت اشاره می فرمایند که از وجود آنهاست که همه چیز خلق شده است:
2. سببیت حضرت زهرا سلام الله علیها در خلقت :
حضرت زهرا سلام الله علیها با کنیه های متعددی خوانده می شدند از جمله ام ابیها، ام الهناء، ام الاخیار، ام الفضایل، ام الکتاب (سرورقلب مصطفی، ص62). ما در این نوشتار از کنیه ام ابیها برای اثبات سببیت حضرت زهرا سلام الله علیها در عالم هستی استفاده می نماییم.
در باب کنیه ام ابیها می توان گفت علت اینکه پیامبر اکرم صل الله علیه وآله ایشان را به این کنیه مکنی نمودند چند وجه می باشد:
وجه اول:
پدر گرامیشان با ایشان معامله فرزند با مادرش می نمود و متقابلاً حضرت زهرا سلام الله علیها معامله مادر با فرزند، و تاریخ هم بر این مطلب اذعان و اعتراف دارد. در اخبار فراوانی آمده است که پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم دستان حضرت زهرا سلام الله علیها را می بوسید همچون فرزندی که دست مادرش را می بوسد و از طرف دیگر می بینیم که حضرت زهرا پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم را سرپرستی می نمود و مرهم بر زخم های پیامبر می گذاشت و از درد و رنج او می کاست، مانند مادری دلسوز که نهایت توجه و رافت را نسبت به فرزندش مبذول می دارد. در مجموع آنچه را که یک فرزند در مادر خود از مهر، محبت، رقت، دلسوزی و انس می یابد پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم در حضرت زهرا سلام الله علیها می یافت و او را مثل مادر برای خود می دانست.
این مکنی شدن به خاطر ابراز محبت و علاقه است، چنان که انسان به پسرش از روی محبت و رحمت و دلسوزی در مقام نصیحت می گوید: پدر جان و به دختر خود می گوید مادر جان، و این گونه الفاظ بین عرب و عجم شایع است مثل برادر جان. پس بیان این کنیه مبالغه در کثرت شفقت و دوستی پدر به فرزندش می باشد چنان که در روایت آمده است «ان النبی کان یحبها و یکنیها بام ابیها» (کشف الغمه، ج 1، ص 462).
وجه دوم:
چون آیه «النبی اولی بالمومنین من انفسهم و ازواجه امهاتهم» (احزاب: آیه 6) نازل شد و همسران پیامبر صل الله علیه و آله و سلم به کنیه «ام المومنین» شرافت داده شدند احتمال می رفت که در ذهن همسران پیامبر صل الله علیه و آله و سلم خطور کند که از تمامی زنان حتی حضرت زهرا سلام الله علیها که پاره تن رسول الله صل الله علیه و آله و سلم است هم بالاتر و افضلند، پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم ایشان را مکنی به ام ابیها نمودند. با این عمل حضرت خواستند به دیگران بفهمانند اگر زنهای من مادرهای امت هستند تو از نظر قدر و شان و رتبه بالاتر از ایشان هستی زیرا مادر من (رسول الله) هستی چون انتساب به رسول الله صل الله علیه و آله و سلم بالاترین شرافت و افتخار است؛ چنان که حضرت در آیه مباهله حسنین علیهم السلام را فرزند خود خواند تا دیگران ادعای شرافت نکنند و نیز در همان آیه امیرالمومنین علیه السلام را نفس نفیس خود قرار می دهد تا همان اولویتی که رسول الله صل الله علیه و آله و سلم بر نفوس دارد، عیناً همان اولویت را حضرت علی علیه السلام به جمیع مراتب داشته باشد و این شرافت نهایت اتحاد و یگانگی را می رساند. پس این کنیه برای بیان شرافت و مقام و منزلت حضرت زهرا بر تمام خلایق عالم است.
وجه سوم:
در نگاه عرب ها کلمه «ام» (مادر) در هر چیزی که استفاده شود بعنوان اصل و نقطه اجتماع است کما اینکه اهل لغت هم به این مطلب اشاره کرده اند و گفته اند ام اصل هر چیزی را می گویند وجمع آن امات و اصل کلمه ام، امّه و جمع آن امهات است .
مثلا در اسامی شهر مقدس مکه، ام القری نیز وجود دارد و آن شهر را از آن جهت ام القری گفته اند که مرکز اجتماع مسلمین است و همه مسلمانان حول کعبه می چرخند و کعبه و شهر مکه حکم مرکز و محور اجتماع مسلمین را دارد. پس می توان گفت مراد پیامبر از این کنیه و مکنی کردن حضرت صدیقه طاهره به ام ابیها آن است که اشاره دارند به اینکه دخترشان حضرت زهرا سلام الله علیها اساس و پایه و ریشه درخت رسالت و عنصر نبوت می باشد.[3] در تایید این نظر روایتی از وجود مقدس امام باقر علیه السلام است که حضرت می فرمایند: «پیامبر اکرم درخت طیبه و شاخه آن علی و ریشه اش فاطمه و میوه اش فرزندان حضرت زهرا و گلها و برگهای آن شیعیان حضرتش می باشند.» (مجمع البحرین، طریحی,ماده «شجر»)
حضرت باقر علیه السلام به آیه شریفه 24سوره ابراهیم اشاره دارند که در آن کلمه شجره طیبه آمده و وقتی این شجره و درخت طیبه را تشریح می کنند جایگاه حضرت زهرا سلام الله علیها را به عنوان ریشه و عنصر درخت می نامند. درخت اگر بخواهد بقاء و دوام داشته باشد باید ریشه و عنصر داشته باشد اگر ریشه و عنصرش از بین برود تنه و شاخه های آن هم می خشکد و در نتیجه به میوه و ثمر هم نمی رسد. تمام شادابی و سرسبزی درخت به وجود ریشه آن است؛ هر قدر ریشه محکم تر و قوی تر باشد شاخ و برگش تنومندتر و میوه هایش بهتر خواهد بود. اگر زهرای اطهر سلام الله علیها نباشد درخت اسلام سرسبزی ندارد، زیرا رشد و نمو درخت به تغذیه از اصل و ریشه است و درخت شریعت حنیف به مجاهدت و دفاع جانانه حضرت زهرا سلام الله علیها از امام و شوهر مظلومش رشد و نمو پیدا کرد که ثمره آن را تا امروز مشاهده می کنیم.
قاضی نور الله در کتاب احقاق الحق خود حدیث دیگری با همین مضمون می آورد که رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «من درختم و فاطمه اصل این درخت و علی لقاح آن و حسن و حسین میوه های آن هستند.» (احقاق الحق ج 9 ص 152) پس اصل بودن حضرت زهرا سلام الله علیها در عالم هستی از این روایات فهمیده می شود که اگر این اصل نبود، نبوتی و ولایتی و عالمی و خلقی نبود. برای روشن تر شدن مطلب به روایتی از امام صادق علیه السلام استناد می کنیم که در ذیل آیه شریفه 261 سوره مبارکه بقره فرموده اند. خداوند متعال در قرآن کریم برای تشویق مسلمانان به انفاق و صدقه می فرماید: «مثل الذین ینفقون اموالهم فی سبیل الله کمثل حبه انبتت سبع سنابل فی کل سنبله ماه حبه و الله یضاعف لمن یشاء و الله واسع علیم: مثل آنانی که مالشان را در راه خدا انفاق کنند به مانند دانه ای است که از یک دانه هفت خوشه بروید و در هر خوشه صد دانه باشد و خدا از این مقدار نیز بر هر که بخواهد بیفزاید چون خدا را رحمت بی منتهاست و خدا به همه چیز احاطه کامل دارد».
مفضل بن محمد جعفی می گوید در مورد این آیه از امام صادق علیه السلام سوال کردم که منظور خداوند از این آیه چیست؟ حضرت فرمودند: «دانه فاطمه سلام الله علیها است و خوشه های آن فرزندانش.» (تفسیر نور الثقلین، ج 1، ص 282).
در خصوص اینکه چرا حضرت صادق علیه السلام دانه و حبه را در این آیه به حضرت زهرا سلام الله علیها تفسیر کرده اند علما و اهل دقت و تحقیق، دو وجه و احتمال برای آن ذکر کرده اند:
در خصوص اینکه چرا حضرت صادق علیه السلام دانه و حبه را در این آیه به حضرت زهرا سلام الله علیها تفسیر کرده اند علما و اهل دقت و تحقیق، دو وجه و احتمال برای آن ذکر کرده اند:
احتمال اول: کنایه از این است که فاطمه سلام الله علیها یا مقصود اولی و بالذات است (یعنی هدف و مقصود خدای متعال از خلق کردن، حضرت زهرا سلام الله علیها است و او سبب پیدایش همه چیز است) و یا اینکه حضرتش مجرای امانات الهی و مظهر توحید حقیقی می باشد. توضیح اینکه وجه شبه این تشبیه این است که اگر زارع و کشاورز دانه ای نداشته باشد از به عمل آوردن زراعت مایوس می باشد و توجهش همیشه متوجه دانه است که اگر نباشد نتیجه تلاش برای زارعت بی حاصل است. با این توصیف، وجود ذی جود و گرانقدر حضرت زهرا سلام الله علیها، همچون دانه، اصل و مصدر انوار الهی حضرات معصومین و ائمه طاهرین علیهم السلام است.
احتمال دوم: زراعت در اصل و حقیقتش همان دانه است البته با افزودنیهای دیگر و تلاش و کارهای دیگری که زارع انجام می دهد. اما اصل و حقیقت همان دانه است پس تفاوت در اجمال و تفصیل است و گر نه هویت زراعت همان ماده و اصلش می باشد.
پس وجود مقدس ائمه طاهرین علیهم السلام که همان انوار الهیه هستند مشتق از این وجود الهی یعنی حضرت زهرا سلام الله علیها است، و این جمله حضرت صادق علیه السلام اشاره به همان حقیقت وحدت وجود دارد که بازگشت همه کثرات عالم هستی به وحدت است و آن وحدت در عین وحدتش کثیر است. اجمال و خلاصه همه اهل بیت علیهم السلام وجود مقدس حضرت زهرا سلام الله علیها و تفصیل وجود بی منتهای حضرت زهرا سلام الله علیها، اهل بیت علیهم السلام هستند که اگر او نبود آن ها هم نمی بودند و هیچ چیز نمی بود. پس هر چه در این عالم به وجود آمده است از طفیل وجود حضرت زهرا سلام الله علیهاست که همان تجلی ذات حضرت حق است و اصل و اساس و ریشه خلقت.
پس وجود مقدس ائمه طاهرین علیهم السلام که همان انوار الهیه هستند مشتق از این وجود الهی یعنی حضرت زهرا سلام الله علیها است، و این جمله حضرت صادق علیه السلام اشاره به همان حقیقت وحدت وجود دارد که بازگشت همه کثرات عالم هستی به وحدت است و آن وحدت در عین وحدتش کثیر است. اجمال و خلاصه همه اهل بیت علیهم السلام وجود مقدس حضرت زهرا سلام الله علیها و تفصیل وجود بی منتهای حضرت زهرا سلام الله علیها، اهل بیت علیهم السلام هستند که اگر او نبود آن ها هم نمی بودند و هیچ چیز نمی بود. پس هر چه در این عالم به وجود آمده است از طفیل وجود حضرت زهرا سلام الله علیهاست که همان تجلی ذات حضرت حق است و اصل و اساس و ریشه خلقت.
3. نتیجه گیری :
با توجه به اینکه حضرت زهرا سلام الله علیها سبب خلقت عالم هستی می باشند، و با روشن شدن جایگاه حضرت زهرا سلام الله علیها و نقش ایشان در عالم هستی می طلبد که انسان در طریق کسب معرفت این نور الهی بیش از پیش تلاش کند و جدیت داشته باشد. گر چه ما با وجود محدودمان هرگز به تجلی حضرت حق که همچون خود خدا نامحدود است معرفت پیدا نخواهیم کرد، اما به اندازه سعه وجودی خودمانباید کسب معرفت و فیض نماییم تا از درک حضور بهره مند گردیم و از اینجا سر توسل به حضرت زهرا سلام الله علیها در عالم هستی معلوم می شود؛ چون ایشان سبب خلقت عالم هستند توسل به ایشان باعث می شود انسان زودتر به نتیجه برسد. اهمیت توسل به حضرت زهرا سلام الله علیها در روایات بسیار زیادی بیان شده است که شرح آن نیاز به مقاله مستقلی دارد و در اینجا مجال بیان آن نمی باشد.
امید است که بتوانیم محب و مطیع حقیقی آن ذوات مقدس و انوار بی شائبه الهی باشیم.
.
فهرست منابع
1- قرآن کریم
2- غایه المرام ص5
3- احقاق الحق ج9ص203-253
4- بحارالانوارج15ص10
5- البرهان ج1ص392
6- کشف الغمه ج1ص462
7- مجمع البحرین طریحی
8- احقاق الحق ج9ص152
9- تفسیرنورالثقلین ج1ص282
[1]هولا خمسه من ولدک، لولاهم ما خلقتک، هولا خمسه شققت لهم خمسه اسماء من اسمائی، لولاهم ماخلقت الجنه و لا النار لا العرش و لا الکرسی و لا السماء و لا الارض و لا الملائکه و لا الانس و لا الجن. فانا المحمود و هذا محمد و انا العالی و هذا علی و انا الفاطر و هذه فاطمه و انا الاحسان و هذا الحسن و انا المحسن و هذا الحسین آلیت بعزتی انه لا یاتینی احد بمثقال ذره من خردل من بغض احدهم الا ادخلته ناری و لا ابالی.
یا آدم هولاء صفوتی من خلقی بهم انجیهم و بهم اهلکهم فاذا کان لک الی حاجه فبهولا توسل فقال النبی عن سفینه النجاه، من تعلق بها نجا و من حاد عنها هلک فمن کان له الی الله حاجه فلیسال بنا اهل البیت .
[2]قال یا عم لما اراد ا... ان یخلقنا تکلم بکلمه خلق منها نورا ثم تکلم بکلمه اخری فخلق منها روحا ثم مزج النور بالروح فخلقنی و خلق علیا و فاطمه و الحسن و الحسین فکنانسبحه حین لاتسبیح و نقدسه حین لا تقدیسفلما اراد الله تعالی ان ینشی خلقه فتق نوری فخلق منه العرش من نوری و نوری من نور الله، و نوری ا فضل من العرش، ثم فتق نورا فی علی فخلق منه الملائکه فالملائکه من نور علی و نور علی من نور الله و علی افضل من الملائکه ثم فتق نور ابنتی فخلق منه السماوات و الارض فالسموات و الارض من نور ابنتی فامطه و نور ابنتی فاطمه من نور الله و ابنتی فاطمه افضل من السماوات و الارض ثم فتق نور ولدی الحسن فخلق منه الشمس و القمر فالشمس و القمر من نور ولدی الحسن و نور الحسن من نور الله و الحسن افضل من الشمس و القمر ثم فتق نور ولدی الحسین فخلق منه الجنه و الحور العین فالجنه و الحورالعین من نور ولدی الحسین و نور ولدی الحسین من نور الله و ولدی الحسین افضل من الجنه و الحور العین
[3]این مطلب را می توان از حدیث شریف «لولاک لما خلقت الافلاک و لو لا علی لما خلقتک و لو لا فاطمه لما خلقتکما» نیز بدست آورد که اساس و ریشه نبوت و ولایت حضرت زهرا سلام الله علیها است. چه اینکه اگر ایشان نمی بود دیگر نبوت و ولایتی هم نمی بود و با رفتن رسول ا ... نبوت و نیز ولایت بعد از آن هم از بین می رفت پس برای تداوم نبوت و جانشینان آن باید فاطمه زهرا سلام الله علیها باشد تا تداوم دهنده این دو رکن و اساس اسلام شود. چنان که تاریخ شاهد است که با رحلت رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم مردم به قصد از بین بردن درخت رسالت و شاخه های آن ( با توجه به این که ولایت نفس رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم است) با صدیقه طاهره و علی (علیهما السلام) چه کردند.
محمد موحدیان امین