شخصيت حضرت معصومه (س)

ریاحین ـ حجت الاسلام و المسلمین علوی تهرانی
در اين جلسه پيرامون شخصيت وجود مبارک حضرت فاطمه معصومه (س) دختر بزرگوار حضرت امام موسي کاظم (ع) سخن به ميان آمده است. در ابتداي بحث مختصري از تاريخ زندگاني حضرت مطرح شده است. در قسمت بعد پيرامون عصمت صغري ايشان مطالبي بيان شده و گفته شده که عصمت بر دو نوع است: عصمت کبري و عصمت صغري و شواهدي دالّ بر آن آمده است. در بخش بعد به مقام علمي حضرت و تأييد آن توسط امام کاظم (ع) اشاره شده است. در پايان پيرامون فضيلت زيارت ايشان دو روايت از حضرت امام رضا (ع) نقل شده است.

کليد واژه ها: حضرت معصومه، قم، عصمت کبري، عصمت صغري، علم، زيارت.  

زندگي نامه حضرت
حضرت فاطمه معصومه (س) در روز اول ذيقعده ي سال 173 ه.ق در شهر مدينه به دنيا آمدند. پدر بزرگوار ايشان امام موسي کاظم (ع) و مادر ايشان بانو نجمه خاتون هستند. از بين فرزندان امام موسي کاظم (ع)، حضرت امام رضا (ع) و حضرت معصومه (س) از  يک پدر و مادر بوده و خواهر و برادر تني هستند. امام رضا (ع) در سال 200 ه.ق به اجبار مأمون خليفه وقت، از مدينه به طرف ايران آمدند. انگيزه ي سفر حضرت معصومه (س) از مدينه به ايران را ديدار برادر ذکر کرده اند که البته براي رفع دلتنگي نبوده است. بعضي از منابع روايي اينگونه نقل کرده اند که حضرت معصومه (س) در پي نامه اي از جانب امام رضا (ع) از مدينه به طرف ايران حرکت کردند و در سال 201 ه.ق وارد ايران شدند. شباهت زيادي بين امام رضا (ع) و حضرت معصومه (س) با حضرت سيدالشهدا (ع) و حضرت زينب (س) وجود دارد. يکي از شباهت ها اينست که وقتي حضرت از مدينه به سوي ايران حرکت کردند، در موکب ايشان پنج برادر ايشان، برادر زادگان و برخي از مريدان خاص حضرت موسي بن جعفر (ع) حضور داشتند. در مسير خود به سمت ايران و در شهر ساوه از سوي مخالفان اهل بيت (ع)، مورد حمله قرار مي گيرند که طي آن اطرافيان حضرت معصومه (س) به شهادت مي رسند. غم از دست دادن برادران، برادر زادگان و اصحاب خاص در اين واقعه منشأ بيماري حضرت معصومه (س) مي شود. شدت اين بيماري به حدي مي رسد که حضرت در ساوه و در خانه اي مستقر مي شوند تا از ايشان پرستاري شود. مردم قم بعد از اطلاع از حضور ايشان همراه با موسي الخزرج محدث عالي مقام و بزرگوار شهر قم، به طرف شهر ساوه حرکت مي کنند تا حضرت معصومه (س) را با شکوهي خاص به شهر قم ببرند. حضرت در شهر قم و در منزل موسي الخزرج سکني گزيدند. مدت اقامت ايشان 17 روز ذکر شده است. يعني از 23 ربيع الاول تا 10 ربيع الثاني که روز رحلت ايشان است.
در اين جلسه به بيان عظمت شأن حضرت معصومه (س) مي پردازيم.


عصمت حضرت معصومه (س)
عصمت مصونيت از اشتباه و پرهيز از گناه است. عصمت بر دو نوع است: نوع اول عصمت کبري که مختص انبياء و ائمه معصومين است و ذاتي است. نوع دوم عصمت صغري است که عَرَضي بوده و مخصوص شخصيت هاي برجسته اي است که در مورد پرهيزکاري آنان سخني از انبياء يا ائمه معصومين نقل شده باشد. بزرگاني همچون حضرت مريم، حضرت خديجه، حضرت زينب کبري، حضرت قمر بني هاشم و حضرت معصومه سلام الله عليهم اجمعين، نمونه شخصيت هايي هستند که در باب پرهيزکاري و عصمت صغري آنان سخن به ميان آمده است.
يکي از نشانه هايي که براي معصومين بيان شده اينست که اگر شخص معصوم از دنيا رفت، معصوم ديگري بايد او تجهيز کند، يعني غسل، کفن و دفن او را انجام دهد. اين قاعده اي است که در ميان اهل بيت (س) نيز مشاهده شده و بُعد مسافت، اسارت و ... در انجام آن هيچ نقشي ندارد. در شواهد تاريخي آمده است که تجهيز امام حسين (ع) در شب 12 محرم توسط امام زين العابدين (ع) انجام شد و حال آنکه ايشان در کاروان اسراء در مسير کوفه بودند. اما به امر الهي براي تجهيز پدر به کربلا مي روند. همچنين نقل است که تجهيز امام موسي کاظم (ع) نيز توسط امام رضا (ع) صورت گرفت در حاليکه امام هشتم در مدينه بودند و پدرشان در زندان بغداد به شهادت رسيدند. همينطور امام رضا (ع) در ايران به شهادت رسيدند و حضرت جواد (ع) از مدينه براي تجهيز ايشان آمدند. اين قاعده در مورد حضرت فاطمه زهرا (س) نيز برقرار بود. امام صادق (ع) در جواب سوال مفضل بن عمرو - از راويان عاليمقام تشيع- که پرسيده بود چه کسي حضرت زهرا (س) را غسل داد، فرمودند: «ذَاكَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ» سپس فرمودند: « لَا تَضِيقَنَّ فَإِنَّهَا صِدِّيقَةٌ وَ لَمْ يَكُنْ يَغْسِلُهَا إِلَّا صِدِّيقٌ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ مَرْيَمَ لَمْ يَغْسِلْهَا إِلَّا عِيسَى » باور اين حرف برايت گران تمام نشود ، فاطمه (س) صديقه بود و صديقه را غسل نمي دهد مگر صديق.- امام (ع) براي اينکه اين مطلب را تلطيف کنند تا مفضل خوب متوجه شود ادامه حديث را فرمودند- نمي دانستي که مريم را کسي جز عيسي غسل نداد؟ (وسائل الشيعه ج 14/ص 568)
در فقه آمده که زن و شوهر بدون حجاب و مانع مي توانند کار تجهيز را انجام دهند، اما اگر رابطه، غير از زن و شوهري باشد مانند حضرت عيسي و مادرش مريم، يا حضرت معصومه (س) و برادر بزرگوارش علي بن موسي الرضا (ع)، امر تجهيز با مانع و حجاب انجام مي شود.
در تاريخ نقل شده است که حضرت رضا (ع)، خواهر مکرمه خود حضرت معصومه (س) را تجهيز کردند. اين نشان از شخصيت والاي حضرت معصومه (س) و عصمت ايشان است.



مقام علمي حضرت معصومه (س)
يکي از شباهتهاي حضرت معصومه (س) با حضرت زينب (س) در مقام علمي ايشان است.
حضرت زينب (س) در کوفه مجلس درس و بحث داشتند و به تفسير قرآن مي پرداختند که اين حکايت از جايگاه علمي حضرت زينب (س) دارد. اين امر در زماني اتفاق مي افتد که اميرالمومنين (ع)، امام حسن (ع) و امام حسين (ع) در کوفه حضور دارند و هر سه بزرگوار نيز داراي مقام علم لدنّي هستند.
امام موسي کاظم (ع) در سفر بودند. عده اي از شيعيان امام به مدينه آمدند تا سوالات خود را از امام بپرسند. به خانه حضرت که مي رسند، مطلع مي شوند که موسي بن جعفر (ع) به سفر رفته اند. مي گويند ما تا شبانگاه صبر مي کنيم تا ايشان بيايند و جواب سوالات ما را بدهند، چون به اين جواب نياز داريم، ضمن آنکه فردا بايد بازگرديم. سوالات خود را نوشتند و به اهل خانه حضرت دادند. صبح فردا آمدند و ديدند که امام (ع) هنوز نيامده است. با کمال تعجب برگه ي سوالات خود را ديدند که جواب داده شده است. جواب ها را مي بينند و راضي مي شوند و باز مي گردند. در مسير بازگشت، امام موسي کاظم (ع) را ديدند. به خدمت امام رسيدند و اتفاقي را که افتاده براي ايشان بيان کردند. گفتند که يکي از اهل بيت شما سوالات ما را پاسخ داده است. امام برگه را ديدند. هنگامي که پاسخ سوالات را نگاه کردند، متوجه شدند که اين پاسخهاي دقيق و صحيح از جانب حضرت معصومه (س) است. حضرت سه بار فرمودند: « فَداها اَبوها » پدرش فدايش شود.
نکته حائز اهميت اينست که حضرت معصومه (س) در حضور برادر بزرگوار خود علي بن موسي الرضا (ع) اين کار را انجام داده است. امام (ع) پاسخ به سوالات را به خواهر خود واگذار کردند. اين مقام علمي حضرت معصومه (س) است.
بيش از 15حديث از حضرت معصومه (س) نقل شده است. روايت شريف غدير و عبارت « مَن کُنت مَولاه فَهذا عَلي ٌ مَولاه » از ايشان نيز نقل شده است. در يکي از احاديث به نقل از حضرت صديقه کبري (س) فرمودند: « الّا مَن مات َ علي حبّ آل محمد، ماتَ شَهيدا » هر کسي که بر محبت آل پيامبر از دنيا برود، شهيد از دنيا رفته است.

ثواب زيارت حضرت معصومه (س)
در باب زيارت ايشان روايات متعددي نقل شده است. حضرت رضا (ع) در حديثي فرمودند: « مَن زار المَعصومة بِقُم كَمَن زارَني » هر کسي که معصومه (س) را در قم زيارت کند مثل اين است که من را زيارت کرده است. (ناسخ التواريخ ج3/ص68) يعني به شرافت زيارت امام هشتم نائل آمده است. دو حديث در مورد زيارت امام رضا (ع)  بيان مي کنم تا ارزش آن معلوم گردد.
حديث اول: در شرافت زيارت امام رضا (ع)
عده اي از مردم قم خدمت امام رضا (ع) شرفياب شده و گفتند که ما اهل قم هستيم. امام فرمودند: « مَرْحَباً بِكُمْ وَ أَهْلًا، خوش آمديد » سپس فرمودند: « فَأَنْتُمْ شِيعَتُنَا حَقّاً، يَأْتِي عَلَيْكُمْ زَمَانٌ تَزُورُونَ فِيهِ تُرْبَتِي بِطُوسَ » شما به راستي از شيعيان ما هستيد، بزودي زماني فرا مي رسد که شما در شهر طوس (خراسان) مرا زيارت مي کنيد [اينجا امام (ع) خبر از شهادت و مدفن خود مي دهند] امام در ادامه مي فرمايند: « أَلَا فَمَنْ زَارَنِي وَ هُوَ عَلَى غُسْلٍ خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ كَيَوْمِ وَلَدَتْهُ أُمُّهُ » اگر کسي در حالي که غسل کرده به زيارت من شرفياب شود از گناهانش خارج مي شود مانند روزي که از مادر زاده شده است. (وسائل الشيعه ج14/ص569)
بنابراين ثواب زيارت علي بن موسي الرضا (ع) بصورتي که ذکر شد آمرزش گناهان است. بنابراين ثواب زيارت حضرت معصومه (س) به همان روال نيز آمرزش گناهان است.
حديث دوم: در ثواب زيارت امام رضا (ع)
از حضرت جواد (ع) پرسيدند: ثواب زيارت پدر بزرگوارتان چه ميزان است؟ امام فرمودند: هر کس پدرم علي بن موسي الرضا (ع) را "عارفاً بِحَقِه " زيارت کند، ثواب هزار حج مقبول برايش نوشته مي شود. سؤال کننده گفت: هزار حج؟! [تعجب کرد] امام فرمودند: « إِي وَ اللَّهِ وَ أَلْفَ أَلْفِ حَجَّةٍ »  آري بخدا سوگند، بلکه هزار هزار حج ثواب دارد. (وسائل الشيعه ج14/ص566) اگر پذيرش اين معنا قدري سخت است، به اين دليل است که ما هنوز نسبت به مقام اهل بيت (ع) شناخت پيدا نکرده ايم.
با عنايت به اين دو روايت در باب فضيلت زيارت امام رضا و با اشارت به حديث حضرت که فرمودند: « هر کسي که معصومه (س) را در قم زيارت کند مثل اين است که من را زيارت کرده است »، ثواب و ارزش والاي زيارت حضرت فاطمه معصومه (س) مشخص مي شود.
اما چند روايت را اختصاصا در باب فضيلت زيارت شخص حضرت معصومه (س) بيان مي کنيم.
حضرت رضا (ع) فرمودند: « مَنْ زَارَهَا فَلَهُ الْجَنَّةُ » اگر کسي خواهرم را در قم زيارت کند بهشت بر او واجب مي شود. (بحارالانوار ج57/ص228)
امام صادق (ع) در باره ي نوه ي بزرگوارشان فرمودند: « سَتُدْفَنُ فِيهَا امْرَأَةٌ مِنْ أَوْلَادِي تُسَمَّى فَاطِمَةَ فَمَنْ زَارَهَا وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ » دختري از تبار من در شهر قم مدفون خواهد شد، نامش فاطمه است، کسي که او را زيارت کند بهشت بر او واجب مي شود. (مستدرک ج10/ص368)
اين روايات جايگاه رفيع و کم نظير حضرت را در بين امام زادگان نشان مي دهد.
امام صادق (ع) فرمودند: « الا إِنَّ لِلَّهِ حَرَماً وَ هُوَ مَكَّةُ، أَلَا إِنَّ لِرَسُولِ اللَّهِ حَرَماً وَ هُوَ الْمَدِينَةُ، أَلَا وَ إِنَّ لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ حَرَماً وَ هُوَ الْكُوفَةُ، أَلَا إنّ حَرَمي و حَرَم وُلدي مِن بَعدي أَلَا إِنَّ قُمَّ الْكُوفَةُ الصَّغِيرَةُ، أَلَا إِنَّ لِلْجَنَّةِ ثَمَانِيَةَ أَبْوَابٍ ثَلَاثَةٌ مِنْهَا إِلَى قُمَّ تُقْبَضُ فِيهَا امْرَأَةٌ مِنْ وُلْدِي اسْمُهَا فَاطِمَةُ بِنْتُ مُوسَى وَ تُدْخَلُ بِشَفَاعَتِهَا شِيعَتِي الْجَنَّةَ بِأَجْمَعِهِمْ » بدانيد که خداوند سرزمين امن [حرم] دارد که آن مکه است، رسول خدا (ص) حرمي دارد که آن مدينه است، اميرالمومنين (ع) حرمي دارد که آن کوفه است، بدانيد حرم من -امام صادق(ع)- و حرم فرزندانم بعد از من -امام موسي کاظم و ساير ائمه معصومين- شهر قم است. بدانيد شهر قم، کوفه ي کوچک است. بدانيد بهشت هشت درب دارد، سه درب از آنها به قم منتهي مي شود. در آنجا دختري از تبار من دفن مي شود که نامش فاطمه دختر موسي بن جعفر است، جميع شيعيان ما به شفاعت ايشان وارد بهشت مي شوند.
چرا براي قم اين تشبيه بکار برده شده؟ هنگامي که امام زمان (عج) ظهور مي کنند، پايتخت حکومتي خود را شهر کوفه قرار مي دهند. دومين شهري که حضرت (عج) به آن توجه خواهند کرد، شهر قم است. بهمين جهت آن را کوفه کوچک مي نامند.
در انتهاي حديث در خصوص شفاعت ايشان سخن به ميان آمده که در زيارت نامه ايشان نيز ذکر شده است. مقام شفاعت عمومي براي همگان نيست. اگر مي گويند مومن شفاعت مي کند، تنها شامل حال 70 نفر مي شود يا اگر مي گويند عالم ربّاني شفاعت مي کند، تنها مي تواند از شاگردان و مستمعين خود شفاعت مي کند. فقط ذوات مقدسه معصومين (ع) هستند که مقام شفاعت عمومي دارند. حضرت معصومه (س) با اينکه جزء اين ذوات نيستند اما طبق فرمايش امام صادق (ع) نسبت به جميع شيعيان حق شفاعت دارند. نکته روايت اينست که حضرت نسبت به عموم شيعيان حق شفاعت دارند و نه عموم مردم. شفاعت عمومي خلايق مختصّ وجود مبارک حضرت زهرا (س) است.